ප්‍ර‍ථම ධ්‍යානාදි වශයෙන් ධ්‍යාන පසක් ඇති බව ඉහත කියා ඇත. ඒ ධ්‍යාන රූපාවචර සිත්වල පමණක් නො ව ලෝකෝත්තර සිත්වල ද ඇත්තේ ය. එබැවින් “ධ්‍යාන සිත් ය” යන නාමය ලෝකෝත්තර සිත්වලට යෙදෙන්නේ ය. ධ්‍යාන නො ලැබූවන්ට උපදනා ලෝකෝත්තර සිත් සෑම කල්හි ම ප්‍ර‍ථම ධ්‍යානයෙන් යුක්ත ව උපදී. ධ්‍යාන ලැබූවන්ගේ ලෝකෝත්තර සිත් ප්‍ර‍ථමාදි ධ්‍යාන පසින් යුක්ත විය හැකි ය. එබැවින් සංක්ෂේප ක්‍ර‍මයේ දී එකක් වශයෙන් දැක්වුණු සෝතාපත්ති මග්ග චිත්තය ධ්‍යාන භේදයෙන්-
- ප්‍ර‍ථම ධ්‍යාන ශ්‍රෝතාපත්ති මාර්ග සිතය
- ද්විතීය ධ්‍යාන ශ්‍රෝතාපත්ති මාර්ග සිතය
- තෘතීය ධ්‍යාන ශ්‍රෝතාපත්ති මාර්ග සිතය
- චතුර්ථ ධ්‍යාන ශ්‍රෝතාපත්ති මාර්ග සිතය
- පඤ්චම ධ්‍යාන ශ්‍රෝතාපත්ති මාර්ග සිතය
කියා සිත් පසක් වේ. සකෘදාගාමි - අනාගාමි - අර්හත් මාර්ග සිත් තුන ද එසේ ම පස බැගින් වේ. මෙසේ ධ්‍යාන භේදයෙන් එක් එක් ලෝකෝත්තර කුසල් සිතක් පස බැගින් වන නිසා ලෝකෝත්තර කුසල් සිත් (20) විස්සක් වේ. ඵල සිත් සතර ද එසේ ම ධ්‍යාන වශයෙන් ප්‍රභේදයට පැමිණෙන බැවින් ලෝකෝත්තර විපාක සිත් ද (20) විස්සක් වේ. කුසල් සිත් විස්සක් හා විපාක සිත් විස්සක් වන බැවින් විස්තාර ක්‍ර‍මයෙන් ලෝකෝත්තර සිත් (40) සතළිසක් වේ.
මේ ලෝකෝත්තර සිත් සතළිසෙහි ප්‍ර‍ථම ධ්‍යාන සිත් අටක් ඇත්තේ ය. ද්විතීය ධ්‍යානාදි සිත් ද අට බැගින් ඇත්තේ ය. ප්‍ර‍ථම - ද්විතීය - තෘතීය - චතුර්ථ ධ්‍යාන සිත් සෝමනස්ස සහගත වන බැවින් ලෝකෝත්තර සෝමනස්ස සහගත සිත් දෙතිසක් ඇත්තේ ය. පඤ්චම ධ්‍යාන සිත් උපේක්ෂා සහගත වන බැවින් ලෝකෝත්තර උපේක්ෂා සහගත සිත් අටක් ඇත්තේ ය.
මහද්ගත සිත් (27) සත් විස්ස ය, ලෝකෝත්තර සිත් (40) සතළිස ය යන මේ සිත් (67) සත් සැට ධ්‍යාන සිත් ය. එහි ප්‍ර‍ථම ධ්‍යාන සිත් (11) එකොළොසකි. ද්විතීය තෘතීය - චතුර්ථධ්‍යාන සිත් ද එකොළොස බැගින් ඇත්තේ ය. පඤ්චම ධ්‍යාන සිත් (23) තෙවිස්සකි. ඒ ඒ ධ්‍යානවලට අයත් සිත් සොයා ගනු.
සිත් සියල්ල ගණන් ගැනීමේ දී සංක්ෂේප විස්තාර වශයෙන් ක්‍ර‍ම දෙකකින් දැක්වුණු ලෝකෝත්තර සිත් එක් ක්‍ර‍මයකින් ගණන් ගත යුතු ය. සංක්ෂේප ක්‍ර‍මයෙන් සිත් (89) එකුන් අනූවකි. විස්තාර ක්‍ර‍මයෙන් (121) එකසිය විසි එකකි. ඉදිරියෙහි නොයෙක් තැන්වල දී කරුණු කියැවෙන්නේ සිත්වල විස්තාර ක්‍ර‍මය අනුව ය. ඒ නිසා ඒ ක්‍ර‍මයෙන් චිත්ත විභාගය ප්‍ර‍ගුණ කර ගත යුතු ය.
කාමාවචර සිත් සිවු පනස ය, රූපාවචර සිත් පසළොස ය, අරූපාවචර සිත් දොළොස ය, ලෝකෝත්තර සිත් සතළිස යයි භූමි භේදයෙන් සිත් (121) එක සිය විසි එකකි.
අකුසල් දොළොස ය, කුසල් සිත් තිස ය, විපාක දෙ පනසය, ක්‍රියා විස්ස ය කියා ජාති භේදයෙන් සිත් එක සිය විසි එකකි.
සෝමනස්ස සහගත සිත් සැට තුන ය, උපේක්ෂා සහගත සිත් පස් පනස ය, දෝමනස්ස සහගත සිත් තුන යයි වේදනා භේදයෙන් සිත් එක සිය විසි එකක් වේ. මේ සෑම කොටස්වලට ම අයත් සිත් සොයා ගන්න. සඞ්ඛාර භේදයෙන් සිත් බෙදත හොත් මහද්ගත ලෝකෝත්තර සිත් සසඞ්ඛාරික පක්ෂයට ගණන් ගන්න.
ප්‍ර‍ශ්න
- ලෝකෝත්තර සිත් සතළිසක් වන්නේ කුමකින් ද?
- රූපාවචර ධ්‍යාන නො ලැබූවන් ගේ ලෝකෝත්තර සිත් කිනම් ධ්‍යානයකින් යුක්ත වෙනවා ද?
- ලෝකෝත්තර ප්‍ර‍ථම ධ්‍යානාදි සිත් කීය බැගින් ඇත්තේ ද?
- සිත් එක සිය විසි එකේ ප්‍ර‍ථම ධ්‍යානාදි සිත් කීය බැගින් ඇත්තේ ද?
- සංක්ෂේප ක්‍ර‍මයෙන් හා විස්තාර ක්‍ර‍මයෙන් කුසල් සිත් කීය බැගින් ඇත්තේ ද?
- විපාක සිත් කීය බැගින් ඇත්තේ ද?
- සෝමනස්ස සහගත සිත් කොතෙක් ඇත්තේ ද?
- උපේක්ෂා සහගත සිත් කොතෙක් ඇත්තේ ද?