චිත්ත වීථි ලෙහෙසියෙන් සිතට ගත හැකි වීමට වීථි සටහන් ප්‍රයෝජනය. වීථිසටහන් කිරීමේ දී සිතෙහි උත්පාද - ස්ථිති - භඞ්ග යන ක්ෂණ තුන දැක්වීමට බින්දු තුනක් යොදති. ඒ බින්දුවලට උඩින් හෝ යටින් එක් එක් අකුරකින් සිත්වල නම් සටහන් කරති. සිත් හැඳින්වීමට යොදන අකුරු මෙසේ ය.

අතීත භවාඞ්ග තී

භවාඞ්ග චලන න

භවාඞ්ගුපච්ඡේද ද

පඤ්චද්වාරාවජ්ජන ප

චක්ඛුවිඤ්ඤාණ ච

සම්පටිච්ඡන සං

සන්තීරණ ණ

වොත්ථපන වො

ජවන ජ

තදාරම්මණ ත

චක්ෂුර්ද්වාරික අතිමහන්තාරම්මණ වීථි සටහන

මේ යටින් 17 දක්වා අඞ්ක යොදා ඇත්තේ රූපයාගේ ආයුෂය වන චිත්තක්ෂණ සතළොස දැක්වීමට ය. මේ සටහනෙහි 1, 2, 3 යන අඞ්ක ඇති සිත් තුන ම භවාඞ්ග සිත් ය. ඒවායින් ප්‍ර‍සාදයෙහි ගැටුණ රූප අරමුණු නො කරනු ලැබේ. සැම තන්හි භවාඞ්ග චිත්තයන්ගේ අරමුණ කර්මය - කර්ම නිමිත්ත - ගති නිමිත්ත යන තුනෙන් එකක් ය. 1 වන අඞ්කයට උඩින් දැක්වෙන භවාඞ්ග චිත්තය ප්‍ර‍සාදයෙහි ගැටෙන රූපය උපදනා අවස්ථාවේ දී වීථිය ඇති වන පුද්ගලයාගේ සන්තානයෙහි ඇති වූ සිත දැක්වීමට ය. ඉපද එක් චිත්තක්ෂණයක් ඉක්ම ගිය රූපාරම්මණය ප්‍ර‍සාදයෙහි ගැටුණේ භවාඞ්ග චලනයාගේ උත්පාදක්ෂණයෙහි දී ය. ඒ රූපය අරමුණු කොට පළමුවෙන් ඇති වන චිත්තය පඤ්ච - ද්වාරාවජ්ජනය ය. පඤ්චද්වාරාවජ්ජනයේ පටන් දෙවන තදාරම්මණය දක්වා සිත් ඇති දාහතර ප්‍ර‍සාදයෙහි ගැටුණු රූපය අරමුණු කොට උපදනා සිත් ය.

ඒ සිත් තුදුසෙන්, පඤ්චද්වාරාවජ්ජනයෙන් කෙරෙන්නේ සිත් පරම්පරාව ප්‍ර‍සාදයේ ගැටුණු රූපාරම්මණය දෙසට හැරවීම ය. රූපය දක්නේ චක්ඛුවිඤ්ඤාණය ය. වර්ණ මාත්‍ර‍ය දැක චක්ඛුවිඤ්ඤාණය නිරුද්ධ වන නිසා එය ඇති වූ පමණින් ම ප්‍ර‍සාදයෙහි ගැටුණු රූපය පිළිබඳ දැනුම සම්පූර්ණ නො වේ. එය සම්පූර්ණ කිරීම පිණිස චක්ඛුවිඤ්ඤාණය නිරුද්ධ වනු සමග ම එයින් දුටු රූපාරම්මණය ගනිමින් සම්පටිච්ඡනය උපදී. සම්පටිච්ඡනය නිරුද්ධ වනු සමගම එයින් රූපාරම්මණය විමසීම් වශයෙන් සන්තීරණය උපදී. සන්තීරණය නිරුද්ධ වනු සමග ම ඒ විමසීම අනුව විනිශ්චය කරන ව්‍යවස්ථාපන චිත්තය උපදී. ව්‍යවස්ථාපනය නිරුද්ධ වූ පසු එයින් විනිශ්චය කළ පරිදි රූපාරම්මණයේ සැටි හොඳින් ගනිමින් ජවන චිත්තය සත් වරක් ම උපදී. අරමුණ හොඳින් ම ගන්නා සිත ජවනය ය. සත් වන ජවනයාගේ නිරෝධයෙන් පසුත් රූපාරම්මණය චක්ෂුඃ ප්‍ර‍සාදයෙහි ගැටී පවත්නා බැවින් ජවනයෙන් ගත් පරිදි, ඒ ආරම්මණය ගනිමින් තදාරම්මණ සිත් දෙකක් උපදී. රූපය දැකීම සම්පූර්ණ කරන්නේ ජවන චිත්තයෙනි. තදාරම්මණය එතරම් ප්‍රයෝජනයක් ඇති සිතක් ද නො වේ. එය කාම සත්ත්වයන්ට මිස, රූපාරූප ලෝකවල සත්ත්වයනට උපදින සිතක් ද නො වේ. බ්‍ර‍හ්මයනට තදාලම්බනයක් නැති ව ම රූප දර්ශනාදිය අඩුවක් නැති ව සිදු වීමෙන්, තදාලම්බනයෙන් එතරම් වැඩක් නැති බව තේරුම් ගත යුතු ය.

මේ වීථියෙහි තම තමා අයත් කෘත්‍යය සිදු කරමින් ඉපද නිරුද්ධ වන පඤ්චද්වාරාවජ්ජනාදි සිත් ඒ ඒ කෘත්‍යය සිදු කිරීම හැර අන් කිසිවක් දන්නේ නො වේ. මේ වීථිය ප්‍ර‍කට කිරීම පිණිස අඹ උපමාවක් දක්වා තිබේ. ඒ මෙසේ ය:-

පුරුෂයෙක් පැසුණු ගෙඩි ඇති අඹ ගසක් යට නිදයි. ඔහුගේ කන සමීපයට ඉදුණු අඹ ගෙඩියක් වැටෙයි. එහි හඬින් ඔහු අවදි වෙයි. ඇස හැර බලයි. ඔහු අඹ ගෙඩිය අතට ගනී. ඉදුණු එකක් දැයි බැලීමට අඹ ගෙඩිය ඔබයි. ඉදුණු එකක් බව නිශ්චය කර ගැනීමට නැවත සිඹ බලයි. ඉක්බිති එය අනුභව කරයි. කටේ ගෑවී ඇති ඉතුරු හරිය කෙළත් සමග ගිලී. ඒ සියල්ල කොට නැවත පෙර සේ ම නිදයි.

මේ උපමාවෙහි පුරුෂයා නින්දට වැටී සිටීම මෙන් භවාඞ්ග චිත්තයන් ඇති වෙමින් තුබූ කාලය දත යුතුය. අඹ ගෙඩිය වැටීම මෙන් චක්ෂුඃප්‍ර‍සාදයෙහි රූපාරම්මණය ගැටීම දත යුතු ය. පුරුෂයා අවදි වීම මෙන් ආවර්ජන චිත්තය දත යුතු ය. ඇස හැර බැලීම මෙන් චක්ෂුර්විඥානය දත යුතු ය. අඹ ගෙඩිය අතට ගැනීම මෙන් සම්පටිච්ඡනය දත යුතු ය. ඉදුණු එකක් ද කියා දැන ගැනීමට අත තද කිරීම මෙන් සන්තීරණය දත යුතු ය. ඉදුණු බව නිශ්චය කර ගැනීමට සිඹීම මෙන් ව්‍යවස්ථාපන චිත්තය දත යුතු ය. අඹ ගෙඩිය අනුභව කිරීම මෙන් ජවන චිත්තය දත යුතු ය. කටේ ගෑවී ඉතුරු හරිය කෙළත් සමග ගිලීම මෙන් තදාරම්මණය දත යුතු ය. නැවත නිදා ගැනීම මෙන් නැවත භවාඞ්ග ඇති වීම දත යුතු ය.