ඒ ඒ ක්‍රියාවට යෝග්‍ය පරිදි කායාංග වාචාංග චිත්තාංගයන් සම්පාදනය කරන චිත්තයා ගේ උත්සාහය වූ ක්‍රියා විශේෂය කර්ම ප්‍ර‍ත්‍යය නම් වේ. චේතනාවය යි කියනුයේ ද එයට ම ය. චේතනා සංඛ්‍යාත උත්සාහය ඇතිවන කල්හි ඒ උත්සාහය නිසා ද එය හා බැඳී එයට අනුකූලව චිත්ත ස්පර්ශාදි සම්ප්‍ර‍යුක්ත ධර්මයෝ පහළ වෙති. ඒ ක්‍රියාවට යෝග්‍ය වූ චිත්තජ රූපයෝ ද පහළ වෙති. ඇතැම් චේතනාවක් සම්ප්‍ර‍යුක්ත ධර්මයන්ට හා සහජාත රූපයන්ට ප්‍ර‍ත්‍යය වීමෙන් පමණක් කෙළවර වේ. ඇතැම් චේතනාවක් තමා උපදනා අවස්ථාවේදී සම්ප්‍ර‍යුක්ත ධර්මයන්ට හා චිත්තජ රූපයන්ට ප්‍ර‍ත්‍යය වී නිරුද්ධ වූ පසු අනාගතයේදී ද නාමරූප ඇති වීමට ප්‍ර‍ත්‍යය වන්නේ ය. සම්ප්‍ර‍යුක්ත ධර්මයන්ට හා චිත්තජ රූපයන්ට පමණක් ප්‍ර‍ත්‍යය වන චේතනා සහජාත කර්ම ප්‍ර‍ත්‍යය නමි. අනාගතයේ විපාක ස්කන්ධ හා කර්මජ රූප උපදවන චේතනාව නානාක්ෂණික කර්ම ප්‍ර‍ත්‍යය නමි.
කර්ම ප්‍ර‍ත්‍යයේ ත්‍රි රාශිය
කර්ම ප්‍ර‍ත්‍යය සහජාත කර්ම ප්‍ර‍ත්‍යය, නානාක්ෂණික කර්ම ප්‍ර‍ත්‍යය යි දෙවැදෑරුම් වේ. එකුන් අනූ චිත්තයෙහි ඇත්තා වූ චේතනා එකුන් අනූව සහජාත කර්ම ප්‍ර‍ත්‍යය නම් වේ. එකුන් අනූ චිත්තය ය, චේතනාවෙන් අන්‍ය චෛතසික එක් පනසය, චිත්තජ රූපය, ප්‍ර‍තිසන්ධි කර්මජ රූපය යන මොහු සහජාත කර්ම ප්‍ර‍ත්‍යයාගේ ප්‍ර‍ත්‍යයෝත්පන්නයෝ ය. චේතනා එකුන් අනූවය, බාහිර රූපය, ආහාරජ රූපය, සෘතුජ රූපය, අසංඥ සත්ත්ව කර්මජ රූපය, ප්‍ර‍වෘත්ති කර්මජ රූපය යන මොහු සහජාත කර්ම ප්‍ර‍ත්‍යයාගේ ප්‍ර‍ත්‍යනීක ධර්මයෝ ය.
අතීත වූ එක්විසි කුශල චිත්තයෙහි හා දොළොස් අකුශල චිත්තයෙහි වූ චේතනා තෙ තිස නානාක්ෂණික කර්ම ප්‍ර‍ත්‍යය නම් වේ. විපාක සිත් සතිසය, චෛතසික අට තිසය, ප්‍ර‍තිසන්ධි කර්මජ රූපය, අසංඥ සත්ත්ව කර්මජ රූපය, ප්‍ර‍වෘත්ති කර්මජ රූපය යන මොහු නානාක්ෂණික කර්ම ප්‍ර‍ත්‍යයා ගේ ප්‍ර‍ත්‍යයෝත්පන්නයෝය. කුසල් සිත් එක් විස්සය, අකුසල් සිත් දොළසය, ක්‍රියා සිත් විස්සය, චෛතසික දෙපනසය, චිත්තජරූපය, බාහිර රූපය, ආහාරජ රූපය, සෘතුජ රූපය යන මොහු නානාක්ෂණික කර්ම ප්‍ර‍ත්‍යයාගේ ප්‍ර‍ත්‍යනීක ධර්මයෝ ය.