එක් ධර්මයක් හට ගන්නේ ප්‍ර‍ත්‍යය ධර්ම බොහෝ ගණනක උපකාරයෙනි. එය තේරුම් ගත හැකි වනු පිණිස පළමු වන කාමාවචර කුසල් සිතට ප්‍ර‍ත්‍යය වන ධර්ම දක්වනු ලැබේ. පළමු වන කාමාවචර කුසල් සිත සෝමනස්ස සහගත ඤාණසම්පයුත්ත අසංඛාරික සිත ය. එය සාමාන්‍යයෙන් උපදින්නේ චෛතසික තෙතිසක් ද සමග ය.
(1) ධර්ම සූතිසක් ඇති ඒ ධර්ම පිණ්ඩයකට අයත් වූ අලෝභ අදෝෂ අමෝහ යන හේතු ධර්මයෝ සිතට හා ඒ චෛතසික සමූහයට හේතු ප්‍ර‍ත්‍යයෙන් උපකාර වේ.
(2) රූපාදි අරමුණු අතුරෙන් යම් කිසි අරමුණක් එයට ආරම්මණ භාවයෙන් ප්‍ර‍ත්‍යය වේ.
(3) ඡන්දාදි අධිපති ධර්ම සතර අතුරෙන් යම් කිසි එකක් එහි ඉතිරි ධර්ම තෙ තිසට අධිපති ශක්තියෙන් ප්‍ර‍ත්‍යය වේ.
(4-5) චිත්ත පරම්පරාවෙහි එයට කලින් ඉපද නිරුද්ධ වූ සිත අනන්තර වශයෙන් හා සමනන්තර වශයෙන් එයට ප්‍ර‍ත්‍යය වේ.
(6-7) ඒ ධර්ම පිණ්ඩයට අයත් ධර්ම සියල්ල ම ඔවුනොවුන්ට සහජාත ශක්තියෙන් හා අන්‍යෝන්‍ය ශක්තියෙන් ප්‍ර‍ත්‍යය වේ.
(8) සම්පූර්ණ ධර්ම පිණ්ඩයට හෘදය වස්තුව නිඃශ්‍ර‍ය ශක්තියෙන් ප්‍ර‍ත්‍යය වේ. ඒ ධර්ම පිණ්ඩයට අයත් ධර්මයෝ ද ඔවුනොවුන්ට නිඃශ්‍ර‍ය ශක්තියෙන් උපකාර වෙති.
(9) ඒ සිත උපදනා පුද්ගලයෝ සන්තානයෙහි අතීතයේ දී ඇති වූ රාග ශ්‍ර‍ද්ධාදි ධර්මයේ ද ආශ්‍ර‍ය කළ පුද්ගලයෝ ද ආහාරය ද සෘතුව ද තවත් නොයෙක් කරුණු ද ඒ ධර්ම පිණ්ඩයට උපනිඃශ්‍ර‍ය ශක්තියෙන් උපකාර වෙති.
(10) හෘදයවස්තුව පුරේජාත වශයෙන් එයට ප්‍ර‍ත්‍යය වේ. එයට පශ්චාජ්ජාත ප්‍ර‍ත්‍යය නො ලැබේ.
(11) වීථියක දෙ වන ජවනයේ පටන් සත් වන ජවනය දක්වා ඇති ජවන වශයෙන් උපදනා ප්‍ර‍ථම කාමාවචර කුශල චිත්තයට පූර්ව පූර්ව වූ ජවනය ආසේවන ශක්තියෙන් ප්‍ර‍ත්‍යය වේ.
(12) ඒ ධර්ම සමූහයේ ඇති චේතනාව ඉතිරි ධර්මයනට සහජාත කර්ම ශක්තියෙන් ප්‍ර‍ත්‍යය වේ. විපාක ප්‍ර‍ත්‍යය එයට නො ලැබේ.
(13) එහි ඇති ඵස්ස චේතනා විඤ්ඤාණ යන නාමාහාර තුන ඉතිරි ධර්මයනට ආහාර ශක්තියෙන් ප්‍ර‍ත්‍යය වේ.
(14) ඒ ධර්ම පිණ්ඩයෙහි ඇති ජීවිතේන්ද්‍රියය, චිත්තයය, වේදනාවය, ශ්‍ර‍ද්ධාවය, වීර්‍ය්‍යය, සතියය, ඒකග්ගතාවය, ප්‍ර‍ඥාවය යන නාමේන්ද්‍රිය ධර්මයෝ එහි අන්‍ය ධර්මයනට ඉන්ද්‍රිය ශක්තියෙන් ප්‍ර‍ත්‍යය වේ.
(15) ඒ ධර්ම පිණ්ඩයෙහි ඇති විතර්කය, විචාරය, ප්‍රීතිය, සුඛය, ඒකග්‍ර‍තාවය යන ධ්‍යානාංග පඤ්චකය ඉතිරි ධර්මයනට ධ්‍යාන ශක්තියෙන් ප්‍ර‍ත්‍යය වේ.
(16) ධර්ම සමූහයෙහි ඇති ප්‍ර‍ඥාවය, විතර්කයය, වීර්‍ය්‍යයය, ස්මෘතියය, ඒකාග්‍ර‍තාවය යන මාර්ගාංග පඤ්චකය ඉතිරි ධර්මයනට මාර්ග ශක්තියෙන් ප්‍ර‍ත්‍යය වේ.
(17) ඒ ධර්ම සමූහයෙහි ඇති සියල්ල ම ඔවුනොවුන්ට සම්ප්‍ර‍යුක්ත ශක්තියෙන් ප්‍ර‍ත්‍යය වේ.
(18) හෘදය වස්තුව ඒ ධර්ම සමූහයට විප්‍ර‍යුක්ත ශක්තියෙන් ප්‍ර‍ත්‍යය වේ.
(19-20) ඒ ධර්ම සමූහයට අයත් ධර්මයෝ ඔවුනොවුන්ට අස්ති අවිගත ශක්තිවලින් ප්‍ර‍ත්‍යය වේ. සකල ධර්ම සමූහයට හෘදය වස්තුව අත්ථි අවිගත ශක්තිවලින් ප්‍ර‍ත්‍යය වේ.
(21-22) ඒ සන්තානයෙහි ඒ සිත ඉපදීමට කලින් ඉපද නිරුද්ධ වූ සිත නාස්ති විගත භාවයෙන් ප්‍ර‍ත්‍යය වේ. පළමු වන කාමාවචර චිත්තය පිළිබඳ වූ ඒ ධර්ම පිණ්ඩය සූවිසි ප්‍ර‍ත්‍යයන් අතුරෙන් නො ලබන්නා වූ ප්‍ර‍ත්‍යය පශ්චාජ්ජාත විපාක ප්‍ර‍ත්‍යය දෙක පමණෙකි. ඉතිරි ප්‍ර‍ත්‍යය දෙ විස්ස ම ඒ ධර්ම පිණ්ඩය ලබන්නේ ය. මේ නයින් අන්‍ය චිත්තයන් හා රූපයන් ප්‍ර‍ත්‍යය ලබන සැටි සිතිය යුතු ය.
ප්‍ර‍ත්‍යය විභාගය නිමි.
මහාචාර්‍ය්‍ය
රේරුකානේ චන්දවිමල මහා නායක ස්ථවිරයන්
වහන්සේ විසින් සම්පාදිත
අභිධර්මයේ මූලික කරුණු
නිමි.
චිරං තිට්ඨතු සද්ධම්මො.