සකෘදාගාමි පුද්ගලයා විදර්ශනා වඩන කල්හි ඒ භවයෙහි හෝ අන් භවයකදී හෝ සම්‍යග්දෘෂ්ට්‍යාදි ධර්මයන් තවත් දියුණු තියුණු වී බලයෙන් යුක්ත වී ආනුභාව සම්පන්න වී තුන් වන වරට ද ඔහුගේ සන්තානයෙහි ලෝකෝත්තර ආර්‍ය්‍ය මාර්ගය පහළ වේ. එයට අනාගාමි මාර්ගය යි කියනු ලැබේ. පුග්ගලපඤ්ඤත්තියෙහි අනාගාමි පුද්ගලයා දැක්වෙන්නේ මෙසේ ය. :-
“කතමො ච පුග්ගලො අනාගාමි? ඉධෙකච්චො පුග්ගලො පඤ්චන්නං ඔරම්භාගියානං සංයොජනානං පරික්ඛයා ඔපපාතිකො හොති තත්ථ පරිනිබ්බායි. අයං වුච්චති පුග්ගලො අනාගාමි.”
අනාගාමි පුද්ගලයා කවරේ ද? මේ සස්නෙහි ඇතැම් පුද්ගලයෙක්, පස් දෙනෙක් වූ ඕරම්භාගිය සංයෝජනයන් ක්ෂය කිරීමෙන් කාම ලෝකයට නැවත නො පැමිණ බ්‍ර‍හ්මලෝකයෙහි ම පිරිනිවන් පාන්නේ වේ. මේ පුද්ගලයා අනාගාමිය යි කියනු ලැබේ.” ය යනු එහි තේරුම යි.
සංයෝජන දසය අතුරෙන් සක්කාය දිට්ඨි, විචිකිච්ඡා, සීලබ්බත පරාමාස, කාමච්ඡන්ද, ව්‍යාපාද යන සංයෝජන පස ඕරම්භාගිය සංයෝජනයෝ ය. ඕරම්භාගිය සංයෝජන යන්නෙහි තේරුම, කාම භවයෙහි සත්ත්වයා බැඳී සිටින බන්ධනයෝ ය යනු යි. සත්කාය දෘෂ්ට්‍යාදි සංයෝජන පස අප්‍ර‍හීණ තැනැත්තා භවාග්‍රයෙහි සිටියේ ද කාම ලෝකයෙහි බැඳී සිටින්නෙකි. එබැවින් හේ නැවත ඉපදීම් වශයෙන් කාමලෝකයට එන ස්වභාවය ඇති පුද්ගලයෙකි. අනාගාමී පුද්ගලයාට ඕරම්භාගිය සංයෝජන නැති බැවින් කාම ලෝකයට හෝ ඉපදීම් වශයෙන් නො එන්නේ ය. කාම ලෝකයෙහි අනාගාමී වූ තැනැත්තා ඒ භවයේදී ම රහත් නො වී නම් ධ්‍යාන උපදවා බ්‍ර‍හ්මලෝකයෙහි උපදනේ ය. එහි ම රහත්ව පිරිනිවන් පානු මිස කිසි කලෙක කාම ලෝකයෙහි නූපදනේ ය.
තුන්වන ආර්‍ය්‍ය පුද්ගලයාට අනාගාමිය යි කියනුයේ නැවත ඉපදීම් වශයෙන් කාම ලෝකයට නො එන බැවිනි. රූපරාගය, අරූපරාගය, මානය උද්ධච්චය, අවිජ්ජාවය යන සංයෝජනයන්ට උඬම්භාගිය සංයෝජනයෝ ය යි කියනු ලැබේ. ඒවා රූපාරූප ලෝකයන්හි සත්ත්වයා උපදවන බන්ධනයෝ ය. ඒ බන්ධන අප්‍ර‍හීණ බැවින් අනාගාමි පුද්ගලයා එහි උපදනේ ය. කලින් රූපාරූප ධ්‍යාන ලබා නැති අනාගාමි පුද්ගලයකු වුව ද රහත් නො වී මිය ගියහොත් මාර්ගානුභාවයෙන් මරණාසන්නයේ දී යටත් පිරිසෙයින් ප්‍ර‍ථමධ්‍යානය හෝ ලබා හේ බඹලොව උපදනේ ය. ඕරම්භාගිය සංයෝජනයන් ප්‍ර‍හාණය කළ පුද්ගලයා කිසි කලෙක කාමලෝකයෙහි නූපදනේ ය.
- අන්තරා පරිනිබ්බායි
- උපහච්ච පරිනිබ්බායි
- අසංඛාර පරිනිබ්බායි
- සසංඛාර පරිනිබ්බායි
- උඬංසෝත අකනිට්ඨගාමි
මෙසේ අනාගාමි පුද්ගලයෝ පස් දෙනෙක් වෙති. ක්ලේශ පරිනිර්වාණය ය, ස්කන්ධ පරිනිර්වාණයය යි පිරිනිවීම් දෙකකි. එයින් අනාගාමි පුද්ගල භේදය දැක්වෙන්නේ ක්ලේශ පරිනිර්වාණයෙනි. ක්ලේශ පරිනිර්වාණය යනු අර්හත් මාර්ගයෙන් සියලු කෙලෙසුන් නැසීම ය.
යම්කිසි සුද්ධාවාස භූමියක උපන් ඇසිල්ලෙහි ම හෝ ආයුෂයාගේ මධ්‍යයෙහි හෝ ඒ අතරෙහි හෝ රහත් වන්නා වූ අනාගාමි පුද්ගලයා අන්තරා පරිනිබ්බායි නම් වේ. අන්තරා පරිනිබ්බායීහු තිදෙනෙකි. උපන් ඇසිල්ලේ ම රහත්වන තැනැත්තේ ය, ආයුෂයාගේ මධ්‍යයෙහි රහත් වන තැනැත්තේ ය, ඒ අතර රහත් වන තැනැත්තේ ය යන මොවුහු තිදෙන අන්තරා පරිනිබ්බායි අනාගාමීහු ය.
යම්කිසි සුද්ධාවාස භූමියක ඉපද ප්‍ර‍මාදව සිට ආයුෂයාගේ මධ්‍යය ඉක්මවා මරණාසන්න කාලයේ ම හෝ රහත්වන අනාගාමි පුද්ගලයා උපහච්ච පරිනිබ්බායී නමි. අවිහය, අතප්පය, සුදස්සය, සුදස්සීය, අකනිට්ඨය යි අනාගාමි පුද්ගලයන් ම උපදනා බ්‍ර‍හ්මලෝක පසක් ඇත්තේ ය. අවිහයෙහි ආයුෂ කල්ප දහසෙකි. එයින් කල්ප පන්සියයක් ඉක්මවා සවෙනි කල්ප සියයේ දී හෝ සත්වන කල්ප සියයේ දී හෝ අටවන කල්ප සියයේ දී හෝ නව වන කල්ප සියයේ දී හෝ දසවන කල්ප සියයේ දී හේ රහත් වන්නෝ උපහච්ච පරිනිබ්බායීහු ය.
කවර අවස්ථාවකදී හෝ රහත් වීම සඳහා බොහෝ කල් වෙහෙසෙන්නට නො වී දුක් විඳින්නට නො වී මඳ වෙහෙසකින් අල්ප ව්‍යායාමයකින් රහත් වන තැනැත්තා අසංඛාර පරිනිබ්බායි නම් වේ. බොහෝ වෙහෙසී බොහෝ දුක් ගෙන රහත්වන තැනැත්තා සසංඛාර පරිනිබ්බායි නම් වේ.
උඩ බලා යන තෘෂ්ණා ශ්‍රෝතස ඇති, ඉපදීම් වශයෙන් භව පිළිවෙලින් අකනිට්ඨයට යන්නා වූ අනාගාමී පුද්ගලයා උද්ධංසෝත අකනිට්ඨගාමි නමි. ඒ පුද්ගලයා අවිහයෙහි ඉපද එහිදී අර්හත්වයට පැමිණිය නො හැකි ව එයින් ච්‍යුත ව අතප්පයෙහි උපදී. එහිදී කල්ප දෙදහසක් ගත කොට ද රහත් විය නො හැකි ව සුදස්සනභූමියෙහි උපදී. එහි කල්ප සාරදහසක් ආයු ගෙවා ද රහත් විය නොහී සුදස්සියෙහි උපදී. එහි කල්ප අටදහසක් ආයු ගෙවා ද රහත් විය නොහී අකනිට්ඨයෙහි ඉපද එහි දී රහත් ව පිරිනිවන් පාන්නේ ය. මෙසේ සාමාන්‍යයෙන් පස්දෙනෙක් වන අනාගාමී පුද්ගලයෝ තවදුරටත් විභාග කොට ගන්නා කල්හි අටසාළිස් දෙනෙක් වෙති. අනාගාමීන් පිළිබඳ දීර්ඝ විස්තරයක් පුග්ගලපඤ්ඤත්ති අටුවාවෙහි ඇත්තේ ය. වැඩි විස්තර දනු කැමැත්තෝ එය බලත්වා.