කතමො ච භික්ඛවෙ, සම්මාසංකප්පො? යො ඛො භික්ඛවෙ, නෙක්ඛම්මසංකප්පො, අව්‍යාපාදසංකප්පො, අවිහිංසා සංකප්පො අයං වුච්චති භික්ඛවෙ, සම්මාසංකප්පො.
තේරුම :-
“මහණෙනි, සම්මාසංකප්පය කවරේද? මහණෙනි, යම් නෛෂ්ක්‍ර‍ම්‍ය සංකල්පයක් වේ ද, අව්‍යාපාද සංකල්පයක් වේ ද, අවිහිංසා සංකල්පයක් වේ ද, මහණෙනි මෙය සම්මාසංකප්පය යි කියනු ලැබේ.”
සංකප්ප යනු කල්පනාවට නමෙකි. ලෝකයෙහි සත්ත්වයන් අතර අනේකප්‍ර‍කාර කල්පනා ඇත්තේ ය. ඒ කල්පනාවන් අතුරෙන් නෛෂ්ක්‍ර‍ම්‍ය සංකල්පය, අව්‍යාපාද සංකල්පයය, අවිහිංසා සංකල්පයය යන මේ කල්පනා තුන මේ ආර්‍ය්‍ය අෂ්ටාංගික මාර්ගයෙහි දැක්වෙන සම්මාසංකල්පය ය. ඒ සංකප්ප තුනට නෛෂ්ක්‍ර‍ම්‍යවිතර්ක, අව්‍යාපාදවිතර්ක, අවිහිංසාවිතර්ක යන මේ ද ව්‍යවහාර වේ.
මේ සත්ත්වයෝ වර්තමාන භවයෙහි හා අතීත භවයන්හි කරන ලද සතර අපායට වැටීමට හේතු වන බොහෝ පව් ඇතිව අනාගතයේ ද එබඳු පව් කම් ඉමක් කොනක් නැති ව කරන ස්වභාවය ඇති ව, නැවත නැවත අපායට පැමිණෙන ස්වභාවය ඇති ව, නැවත නැවත ජාති ජරා ව්‍යාධි මරණාදි දුක්වලට හසු වන ස්වභාවය ඇති ව, තෘෂ්ණා බන්ධනයෙන් සසර බැඳී සිටිති. තමා සිටින්නා වූ තත්ත්වයේ භයානකකම දැකිය හැකි නුවණ ලැබූ පුද්ගලයෝ ලැව්ගින්නකට මැදි වී සිටින්නකු එයින් මිදීමට ද, සිර ගෙයකට හසු වී සිටින්නකු එයින් මිදීමට ද, සතුරු සෙනඟක් විසින් වට කරනු ලැබ සිටින්නකු එයින් මිදීමට ද, කෙමනකට - දැලකට හසුවී සිටින මසකු එයින් මිදීමට ද, කූඩුවකට හසු වී සිටින කුරුල්ලකු එයින් මිදීමට ද, සිතන්නාක් මෙන් උපන් නූපන් පාපයන් ගෙන් මිදීමට ද, තෘෂ්ණා බන්ධනයෙන් මිදීමට ද කල්පනා කරන්නාහ.
නෛෂ්ක්‍ර‍ම්‍ය සංකල්පය :- යනු නුවණ ලැබූ සත්පුරුෂයන් විසින් ඒ තෘෂ්ණා බන්ධනයෙන් මිදීම සඳහා කරන කල්පනා වෝ ය. දන්දීම් ආදි වශයෙන් වස්තුව අත් හැරීම පිළිබඳ වූ ද, පුත්‍රාදීන් අත්හැරීම පිළිබඳ වූ ද, පැවිදි වීම පිළිබඳ වූ ද, ආරණ්‍යාදි විවේක ස්ථානයක් සේවනය කිරීම පිළිබඳ වූ ද, ශමථ විදර්ශනාවන්හි යෙදීම පිළිබඳ වූ ද කල්පනාවෝ නෛෂ්ක්‍ර‍ම්‍ය සංකල්පයෝ ය.
ධනධාන්‍යාදි වස්තූන් ලැබීම පිළිබඳ වූ ද අඹුදරුවන් පිළිබඳ වූ ද ආහාර පාන වස්ත්‍ර යාන වාහනාදිය පිළිබඳ වූ ද, නෘත්‍ය ගීතාදිය පිළිබඳ වූ ද, මතු දෙව් මිනිස් සැපත් ලැබීම පිළිබඳ වූ ද, කල්පනාවට කාම විතර්කය යි කියනු ලැබේ. කාමවිතර්කය සසර දික් කරන්නකි. නෛෂ්ක්‍ර‍ම්‍ය සංකල්පය මේ කාමවිතර්කය නසන කාම විතර්කය දුරු කරන කාමවිතර්කයට ප්‍ර‍තිපක්ෂ වූ ධර්මයෙකි.
අව්‍යාපාද සංකල්පයය :- යනු අන්‍ය සත්ත්වයන් අන්‍ය පුද්ගලයන් සුවපත් කිරීම පිළිබඳ වූ මෛත්‍රී සහගත කල්පනාව ය. අන්‍ය සත්ත්වයන් - පුද්ගලයන් විනාශ කර දැමීම පිළිබඳ වූ ද්වේෂ සහගත කල්පනාව ව්‍යාපාද විතර්ක නම් වේ. අව්‍යාපාද සංකල්පය, ව්‍යාපාද විතර්කය නසන - දුරු කරන ව්‍යාපාද විතර්කයට ප්‍ර‍තිපක්ෂ ධර්මයෙකි.
අවිහිංසා සංකල්පය :- යනු අන්‍යයන් දුකින් මිදවීම පිළිබඳ වූ කරුණා සහගත කල්පනාව ය. අන්‍යයන්ට දුක් දීම පිළිබඳ කල්පනාව විහිංසා විතර්ක නමි. අවිහිංසා සංකල්පය, විහිංසා විතර්කය දුරු කරන නසන විහිංසා විතර්කයට ප්‍ර‍තිපක්ෂ ධර්මයෙකි.
ධර්ම වශයෙන් කියතහොත් නෛෂ්ක්‍ර‍ම්‍ය සංකල්පාදි වශයෙන් ත්‍රිවිධ වූ මේ සම්‍යක් සංකල්පය දෙපනස් චෛතසිකයන්ගෙන් එකක් වූ විතර්ක චෛතසිකය ය. ශමථ විදර්ශනා වශයෙන් ඇත්තා වූ භාවනා සියල්ල ම සාමාන්‍යයෙන් කාම විතර්කාදි විතර්ක තුනට විරුද්ධ ය. සම්‍යක්සංකල්ප මාර්ගාංගය වැඩීම සඳහා කළ යුතු දෙය භාවනාවෙහි යෙදීම ය. භාවනාවෙහි යෙදෙන යෝගාවචරයාගේ භාවනා චිත්ත සම්ප්‍ර‍යුක්ත වූ විතර්කය, කාමවිතර්කය දුරු කිරීම් වශයෙන් නෛෂ්ක්‍ර‍ම්‍ය සංකල්පය ද වේ. ව්‍යාපාද විතර්කය දුරු කිරීම් වශයෙන් අව්‍යාපාද සංකල්පය ද වේ. විහිංසා විතර්කය දුරු කිරීම් වශයෙන් අවිහිංසා සංකල්පය ද වේ. තදංග වශයෙන් කාමවිතර්කාදීන් ගේ හේතු දුරු කිරීම් වශයෙන් ඒ ඒ විතර්කයන් දුරු කරන්නා වූ, භාවනා චිත්තසම්ප්‍ර‍යුක්ත විතර්ක සංඛ්‍යාත සම්‍යක් සංකල්ප මාර්ගාංගය, භාවනාරම්මණයෙහි ක්‍ර‍මයෙන් වැඩී, ලෝකෝත්තර චිත්තය උපදනා අවස්ථාවෙහි කාමවිතර්කාදීන්ට හේතු වූ ක්ලේශයන් දුරු කිරීම් වශයෙන් කාමවිතර්කාදි විතර්ක තුන දුරු කරමින් ඉතිරි මාර්ගාංගයන් හා එක් ව ලෝකෝත්තරත්වයෙන් උපදනේ ය.
ලෝකයෙහි බහුල වශයෙන් ඇත්තේ කාමවිතර්ක බහුල පුද්ගලයෝ ය. ව්‍යාපාද විතර්ක විහිංසාවිතර්ක බහුල පුද්ගලයෝ මඳ වශයෙන් ඇතහ. පන්සල් සෑදීම් ගෝල බාලයන් සාදා ගැනීම් දායකයන් පහදවා ගැනීම් ආදිය ගැන පැවිද්දන්ට ඇති වන කල්පනා ද බොහෝ සෙයින් කාමවිතර්කයෝ ම ය. ගිහියන්ට නිතර කාම විතර්ක ඇති වීම ගැන කියනුම කිම? පැවිද්දන්ට ඇති වන පන්සල් සෑදීම් ආදිය පිළිබඳ කල්පනා සමහර විට නෛෂ්ක්‍ර‍ම්‍ය අව්‍යාපාද අවිහිංසා විතර්ක ද විය හැකි ය. ගිහියනට අඹු දරුවන් පෝෂණය කිරීමාදිය සම්බන්ධයෙන් ඇති වන කල්පනා සැම කල්හි ම කාම විතර්කයෝ ම ය.
කාම විතර්ක බහුල තැනැත්තා විසින් එය දුරු කිරීමටත් නෛෂ්ක්‍ර‍ම්‍ය සංකල්පය දියුණු කර ගැනීමටත්, විශේෂයෙන් අශුභ භාවනාව කළ යුතු ය. කාම විතර්කයෙහි ආදීනවයන් මෙනෙහි කිරීම ද හොඳ ය. ව්‍යාපාද විතර්කයන් බහුල තැනැත්තාට එය නැති කර ගැනීමටත්, අව්‍යාපාද විතර්කය දියුණු කර ගැනීමටත්, විශේෂයෙන් මෛත්‍රී භාවනාව කිරීමත්, ව්‍යාපාදයේ දෝෂයන් මෙනෙහි කිරීමත් හොඳය, විහිංසා විතර්කය බහුල තැනැත්තා හට එය නැති කර ගැනීමට හා අවිහිංසා සංකල්පය දියුණු කර ගැනීමටත් විශේෂයෙන් කරුණා භාවනාව කිරීමත්, අනුනට දුක් දීමේ ආදීනවය මෙනෙහි කිරීමත් හොඳ ය. කාම විතර්ක, ව්‍යාපාද විතර්ක, විහිංසා විතර්ක යන මේ තුනට මිථ්‍යා විතර්කයයි ද මිථ්‍යා සංකල්පය යි ද කියනු ලැබේ. ඒවා පාප විතර්කයෝ ය.