එකිනෙක වෙන් කර ගත නො හෙන සැටියට බැඳී පවත්නා වූ සංස්කාරයන්ගේ අතරට තියුණු විදර්ශනා ඥානය යවා සංස්කාරයන්ගේ තතු සෙවීම් වශයෙන් කලක් විදර්ශනා කිරීම පුරුදු කර නැති සාමාන්‍ය ජනයා හට එකක් සේ පෙනෙන ස්වභාවයක් නාමයන්හි ද රූපයන්හි ද නාමරූපයන්හි ද ඇත්තේය. නාම රූපයන් ගේ ඒ එකක් සේ පෙනෙන සැටියට බැඳී පවත්නා ස්වභාවය සමූහ ඝන නම් වේ. තවත් ක්‍ර‍මයකින් කියත හොත් බැඳී පැවැත්ම නිසා අනේක නාම රූපයන්ගේ ඒකත්වයෙන් පෙනෙන ස්වභාවය සමූහඝනය යි. නාමරූප වෙන් කර ගැනීමට නො සමත් පුද්ගලයෝ ඒ නාමරූප සමූහය මම ය කියා හේා මාගේ ය කියා හෝ වරදවා තේරුම් ගනිති.
ලෝකයා විසින් අත එක් දෙයක් සැටියට සලකනු ලැබේ. නමුත් අතය කියා ගත හැකි එක් දෙයක් නැත්තේය. අත යයි සලකන දෙයෙහි ද එකිනෙකට ගැටී පවත්නා වූ වෙන් වෙන් වූ රූපකලාප රාශියකි. අත දිගුකිරීම් වක්කිරීම් ආදි වශයෙන් විකෘතියට පැමිණ විය හැක්කේ එක් දෙයක් නොවන බැවිනි. ඒ බව දම්වැලක් අනුව සිතා පහසුවෙන් තේරුම්ගත හැකිය. දම්වැලක කොටස් රාශියක් ඇත්තේ ය. ඒ නිසා එය දික් කළ හැකිය, වක්කළ හැකිය, නැමිය හැකිය, ඕනෑ නම් ගුළි කළ හැකිය. තවත් නොයෙක් ආකාරවලට පැමිණවිය හැකිය. එසේ නොයෙක් ආකාරවලට පැමිණවිය හැක්කේ දම්වැල එක් දෙයක් නොව කුඩා ද්‍ර‍ව්‍ය රාශියක් වන බැවිනි. දම්වැල කුඩා ද්‍ර‍ව්‍ය සමූහයක් නොවී එක ම දෙයක් වේ නම් එක් සැටියකට ම තිබෙනු මිස විකෘතියට නො පැමිණවිය හැකිය.
අත ද දම්වැල සේ ම අනේකාකාරයන්ට පැමිණවිය හැකිය. ඇඟිලි එකිනෙකට බැඳී ඇති සැටියට එය තැබිය හැකිය. ඇඟිලි එකිනෙකට නො සැපෙන සේ තැබිය හැකිය. අත වකුටු කළ හැකිය. දිග හැරිය හැකිය. ගොටුවක් කළ හැකිය, පැතලි කළ හැකිය. තද කළ හැකිය. මොළොක් කළ හැකිය. මෙසේ අත නොයෙක් ආකාරයට පැමිණවිය හැක්කේ එය එක් දෙයක් නොවන නිසාය. අත කුඩා රූපකලාප සමූහයක් මිස එක් දෙයක් නොවන නමුත් ඒ රූප සමූහයෙහි ඇති එක් දෙයක් සේ පෙනෙන පරිදි එකිනෙකට බැඳී පව්තනා ස්වභාවය සමූහඝනය ය. අත වෙන් වෙන් වූ රූප සමූහයක් බව සාමාන්‍ය ජනයාට නො දැනෙන්නේ සමූහ ඝනයෙන් රූප කලාප වැසී තිබීම නිසා ය.
අතෙහි වර්ණ රූපය ද ඇත්තේය. ගන්ධ රූපය ද ඇත්තේය. රස රූපය ද ඇත්තේ ය. ස්ප්‍ර‍ෂ්ටව්‍ය රූපය ද ඇත්තේ ය. කායප්‍ර‍සාද රූපය ද ඇතතේ ය. ජීවිත භාව ආකාශ ඕජා රූපයෝ ද ඇත්තාහ. අත දෙස බැලුව හොත් ඇසට පෙනෙන්නේ අතෙහි වර්ණ රූපය ය. ඉතිරි රූපයෝ ඇසට නො පෙනෙති. අත නාසයට ළං කළ හොත් දැනෙන්නේ එහි ගන්ධ රූපය ය. දිව ගා බැලුව හොත් දැනෙන්නේ එහි රස රූපය ය. එක් අතකින් අනික් අත අල්ලා බැලුව හොත් දැනෙන තද හෝ මොළොක් ගතිය ද සිසිල් හෝ උණුසුම් ගතිය ද පිම්බී ඇති ගතිය ද ස්ප්‍ර‍ෂ්ටව්‍ය රූපය ය. ඒ ඒ ඉන්ද්‍රියයන්ට විෂය වන අතෙහි වූ රූප සමූහය සාමාන්‍ය ජනයාට වැටහෙන්නේ අත නැමැති එකම, දෙය සැටියට ය. ඔවුහු පෙනෙන්නේත් මේ අත ම ය. තදට මෙළෙකට දැනෙන්නේත් මේ අත ම ය. සීතට උණුසුමට දැනෙන්නේත් මහතට දැනෙන්නේත් මේ අත මය යි සිතති. ඔවුන්ට එසේ වැටහෙන්නේ සමූහ ඝනයෙන් අතෙහි රූප වැසී තිබීම නිසා ය.
එක් සන්තානයක නොයෙක් අවස්ථාවල නොයෙක් හේතූන් නිසා ඉපද ඉපද බිඳි බිඳී යන විඥාන වේදනා ලෝභ ක්‍රෝධ ඊර්‍ෂ්‍යා ප්‍රීති ආදි නාම ධර්මයන්ගේ එක් සන්තානයකට අයත්ව ඉපදීම් වශයෙන් ඇත්තා වූ ඒකාබද්ධභාවය නාමයන්ගේ සමූහ ඝනය යි. සමූහ ඝනය නුවණින් බිඳ නාම ධර්‍මයන් වෙන් වෙන් වශයෙන් තේරුම් ගැනීමට නො සමත් බැවින් සාමාන්‍ය ජනයා දක්නේත් මා ය, අසන්නේත් මා ය, ගඳ දැන ගන්නේත් මා ය, රස විඳින්නේත් මා ය, තද බව මොළොක් බව දැන ගන්නේත් මා ය, උණුසුම් බව සිසිල් බව දැන ගන්නේත් මා ය, ඇලුම් කරන්නේත් මා ය, කිපෙන්නේත් මා ය, නො ඉවසන්නේත් මා ය, ප්‍රීති වන්නේත් මා ය, කණගාටු වන්නේත් මා ය, ලජ්ජිත වන්නේත් මා ය, බිය වන්නේත් මා ය, පහදින්නේත් මා ය, මෙත් කරන්නේත් මා ය, කරුණා කරන්නේත් මා ය, සැප විඳින්නේත් මා ය, දුක් විඳින්නේත් මා ය කියා සියලු ම නාම ධර්ම මම නැමැති එක් දෙයක් කොට වරදවා දකිති.
යාම, ඊම, සිටීම, හිඳීම, කෑම, බීම, දීම, ගැනීම, කථා කිරීම යනාදි ක්‍රියා සිදුකිරීම් වශයෙන් උපදනා නාම රූපයන්ගේ ඒකාබද්ධ භාවය නාමරූප දෙක පිළිබඳ වූ සමූහ ඝනය යි. ශරීරයක් නැති නාමය ද යාම් ඊම් ආදි ක්‍රියා සිදුකිරීමට සමත් නො වේ. දැනීමක් නැති රූපය ද ඒ ක්‍රියා සිදුකිරීමට සමත් නො වේ. ගමනාදි ක්‍රියා සිදුවන්නේ නාම රූප දෙක ඒ ක්‍රියා සිදු කිරීම් වශයෙන් එක්වීමෙනි.
ගමන සිදු වන්නේ මෙසේ ය:- යන්නට ඕනෑය යන සිත පළමුවෙන් ඇති වේ. එය නිරුද්ධ වූ පසු ඒ සිත නිසා පය ඔසවන උත්සාහයෙන් යුත් සිතක් ඇති වේ. එය නිසා ශරීරයෙහි පැතිර පවත්නා වායු රූපයන්ගේ තල්ලු කිරීමෙන් පයෙහි ඉහළට යාම සිදු වේ. ඉන්පසු පය ඉදිරියට ගෙන යාමට උත්සාහ කරන සිත පහළ වේ. එයින් උපදනා වායු බලයෙන් පය ඉදිරියට යේ. අනතුරුව ය බිම තැබීමට උත්සාහ කරන සිත පහළ වේ. එයින් උපදනා වායු බලයෙන් ඉදිරියට ගිය පය බිමට යේ. ඉක්බිති එසේ ම අනික් පයේ එසවීම ඉදිරියට ගෙන යාම බිම තැබීම ද සිදු වේ. ගමන ක්‍රියා සම්බන්ධයෙන් එක් සන්තානයක උපදනා ඒ නාම රූපයන් ගේ එක් ක්‍රියාවකට අනුකූලත්වයෙන් ඇත්තා වූ ඒකාබද්ධභාවය සමූහ ඝනය වේ.
යාම සම්බන්ධයෙන් උපදනා වූ ඒ නාමරූප සමූහය ඝනයෙන් වැසී ඇති බැවින් උපදින උපදින සංස්කාරයන් විදර්ශනාඥානයෙන් විභාග කර බැලීම පුරුදු කර නැත්තා වූ සාමාන්‍ය ජනයාට යන්නට ඕනෑය කියා ඇතිවන සිත ය, පය එසවීමට උත්සාහ කරන සිත ය, එයින් ඇතිවන රූපයෝ ය, එසවෙන පයෙහි රූපයෝ ය, ඉදිරියට ගෙන යාමට උත්සාහ කරන සිත ය, එයින් උපදනා රූපයෝ ය, ඉදිරියට යන පයෙහි රූපයෝ ය, පය බිම තැබීමට උත්සාහ කරන සිත ය, එයින් උපදනා රූපයෝ ය, පහත්වන පයෙහි රූපයෝ ය යන මේ සියල්ල මම නැමැති එක් දෙයක් සැටියට වැටහෙන්නේ ය. ඔවුහු ඒ සියල්ල ම එක්කොට සියල්ල එක ම ආත්මය වශයෙන් වරදවා ගෙන මම යමියි සිතති.
සදොරට හසුවන රූපයන් හා නාමයන් නො හැර සිහි කරමින් කල් යවන යෝගාවචරයාහට අන්තිම වශයෙන් නාමරූප දෙකවත් වෙන් වෙන්ව පෙනෙන්නට වන්නේ ය. ඒ මෙසේ ය. එක් පයක් හකුළවන කල්හි හකුළනු කැමති සිත හැකිළවීමට උත්සාහ කරන සිත අනිකක් සැටියටත් අතෙහි හෝ පයෙහි හැකිළෙන රූප අනිකක් සැටියටත් පෙනෙන්නට වන්නේ ය. පිම්බීම හැකිළීම සිහි කරන කල්හි පිම්බෙන රූප අනිකක් සැටියටත් සිහිකරන සිත අනිකක් සැටියටත් හැකිළෙන රූප අනිකක් සැටියටත් සිහිකරන සිත අනිකක් සැටියටත් පෙනෙන්නට වන්නේ ය. අන් සියලු ක්‍රියාවලදී ද නාම රූප දෙක වෙන්ව පෙනෙන්නට වන්නේ ය. මේ පෙනීම ලත් යෝගාවචරයා හට එපමණකින් ම සමූහ ඝනය බිඳුණු බව කියයුතු ය.
සමූහ ඝනය බිඳී නාමරූප වෙන් වශයෙන් පෙනෙන්නා වූ යෝගාවචරයාහට නාමරූප දෙක හැර නාමරූපයන් කෙරෙහි අධිපතිකම පවත්වන නාමරූපයන් ඒ ඒ කෘත්‍යයෙහි යොදවන නාමරූපයන් ඇති කරන ආත්ම නම් වූ දෙයක් ඒ නාමරූපයන් අතර නැති බව ද පෙනෙන්නේ ය. අත් පා ආදිය හකුළුවන්නට දිගහරවන්නට යන්නට කැමතිවන උත්සාහ කරන සිත්වලට හැකිළවීමේ දිගහැරීමේ යැවීමේ සමත් කමක් නැති බව ද හැකිළෙන දිග හැරෙන යන රූපවලට නාමයෙන් තොරව ඒවා සිදුකිරීමේ සමත් කමක් නැති බවත් හේතූන්ගේ සංයෝගයෙන් ම මිස නාමරූපයන් ගේ කැමැත්තේ සැටියට ගමනාදිය සිදු නොවන බවත් යෝගාවචරයාට වැටහෙන්නේ ය. රිසි සේ ගමනාදි ක්‍රියා සිදු කිරීමේ ශක්තිය හා සුවදුක් විඳීමේ ශක්තිය හා නාමරූපයන්ට නැති බැවින් ඒවා හේතූන්ගේ සංයෝගයෙන් ඉපද ඉපද බිඳි බිඳී යන ධර්ම මිස ආත්ම නොවන බව ද යෝගාවචරයාට වැටහෙන්නේ ය.
විදර්ශනාඥානය දියුණු තියුණු කරමින් ක්‍ර‍මයෙන් ඝනය බිඳිමින් සංස්කාර සිහි කිරීම කරගෙන යන්නා වූ යෝගාවචරයාහට රූප දැකීමේ චක්ෂුර්විඥානය අනිකක් සැටියටත් එය උපදින තැන වූ චක්ෂුස්ප්‍ර‍සාදය අනිකක් සැටියටත් පෙනෙන රූපය අනිකක් සැටියටත් ඒ තුනෙහි එක්වීම වූ ඵස්සය අනිකක් සැටියටත් වෙන්වී පෙනෙන්නේ ය. දුටු රූපයේ හොඳ බව හෝ නරක බව ආස්වාදනය කරන වේදනාවත් රූපය හොඳ නම් ඒ ගැන ඇතිවන තණ්හාවත් නැවතත් එය දක්නට ඕනෑය කියා ඇතිවන බලවත් තණ්හාවත් සුන්දර රූපය ලැබීම සඳහා ඇති වන කල්පනාත් ඒ ගැන ක්‍රියා කිරීම් වශයෙන් ඇතිවන නාම රූපත් වෙන් වෙන්ව පෙනෙන්නට වන්නේ ය. ශබ්ද ශ්‍ර‍වණාදියෙහි ඇතිවන නාම රූපත් එසේ ම හොඳින් වෙන් වෙන්වී පෙනෙන්නට වන්නේ ය. එයින් වඩා හොඳින් ඝන සංඥාව දුරුවී සංස්කාරයන්ගේ අනාත්ම ලක්‍ෂණය පැහැදිලි වී ආත්ම සංඥාව දුරු වන්නේ ය.