බුදුරදුන් සැවැත්නුවර ජේතවනාරාමයෙහි වැඩ වෙසෙන කල්හි රත්නත්‍රය කෙරෙහි ප්‍රසන්න වූ නිතර දෙව්රම් වෙහෙරට යන එන පිලෝතිකා නම් තරුණ පිරිවැජියෙක් විය. දිනක් ඔහු දෙව්රම් වෙහෙරට ගොස් බුදුරදුන් දැක සැවැත්නුවරට පිවිසියේය. එදින සුදුවෙළඹුන් සිවු දෙනකුන් යෙදූ රිදියෙන් නිර්මිත රථයකින් මහත් වූ ශ්‍රී විභූතියෙන් නගර සඤ්චාරය කරන්නා වූ ජානුස්සෝණි නම් බ්‍රාහ්මණයා ඉදිරියට පැමිණ පිලෝතිකා පිරිවැජියා දැක හැඳින “පින්වත් වාත්ස්‍යායන, මේ මහදවාලෙහි කොහි සිට එන්නේදැ”යි ඇසීය. “පින්වත, මම ශ්‍රමණගෞතමයන් වෙතින් එමි”යි පිරිවැජි කීය. එකල්හි ජානුස්සෝණි බ්‍රාහ්මණ තෙමේ “පින්වත් වාත්ස්‍යායනය, ඒ ශ්‍රමණ ගෞතමයන්ගේ නුවණ තරාතිරම කෙසේ ද? ඔහු පණ්ඩිත දැ”යි ඇසීය. එකල්හි පිලෝතිකා පිරිවැජි කියනුයේ “පින්වත, ඒ ශ්‍රමණ ගෞතමයන්ගේ නුවණේ තරම කීමට මම කවරෙක් වෙම් ද? ශ්‍රමණ ගෞතමයන්ගේ නුවණෙහි තරම දත හැක්කේ ඔවුන් වැනි කෙනෙකුට මය”යි කීය. එකල්හි ජානුස්සෝණි බ්‍රාහ්මණ තෙමේ “ඔබ ඉතා උසස් පැසසීමකින් ශ්‍රමණගෞතමයන්ට ප්‍රසංශා කරන්නේහිය. ඔබ කුමක් දැක ශ්‍රමණගෞතමයන් කෙරෙහි මෙතරම් පැහැදුණෙහි දැ”කීය. “බ්‍රාහ්මණය, හස්ති ශිල්පය දතුවකු ඇතුන් වෙසෙන වනයට පිවිස විමසන කල්හි එහි දික් වූ ද, පුළුල් වූ ද ඇත් පිය සටහනක් දුට හොත් එයින් ඔහු විශාල ඇතකු ඇතය යි විනිශ්චයට පැමිණෙන්නේ ය, එමෙන් මම ද ඒ ශ්‍රමණ ගෞතමයන්ගේ ප්‍රඥා නමැති පිය තැබූ සටහන් සතරක් දැක භාග්‍යවතුන් වහන්සේ සම්‍යක් සම්බුද්ධය, ඒ භාග්‍යවතුන් වහන්සේගේ ධර්මය යහපත්ය. ශ්‍රාවක සංඝයා සුප්‍රතිපන්නය යි නිශ්චිතයට බැස ගතිමි”යි පිරිවැජි තෙමේ කීය. ඉක්බිති ඔහු එය මෙසේ විස්තර කළේ ය.
“පින්වත් බ්‍රාහ්මණය, මේ ලෝකයෙහි සියුම් නුවණ ඇත්තා වූ අන්‍යයන්ගේ වාද දන්නා වූ වාද කිරීමේ පුරුදුකම් ඇත්තා වූ දුර පිහිටි ඉතා කුඩා දෙයට නො වරදවා විදින වාළවේධී ධනුර්ධරයන් මෙන් අන්‍යයන්ගේ සියුම් වූ ද දෘෂ්ටීන් ප්‍රඥාවෙන් බිඳලීමට සමත් වූ ඇතැම් ක්ෂත්‍රිය පණ්ඩිතයෝ ඇත්තාහ. ඔවුහු ශ්‍රමණගෞතමයෝ අසවල් තැන වෙසෙති”යි අසා කෙසේ විසඳුව ද දොස් දැක්විය හැකි උභතෝකෝටික ප්‍රශ්න ගොතා මේ ප්‍රශ්නයට මෙසේ පිළිතුරු දුන හොත් මෙසේ වාදාරෝපණය කරමිය, මෙසේ පිළිතුරු දුනහොත් මෙසේ වදාරෝපනය කරමිය”යි කලින් ම සිතාගෙන ඒ ප්‍රශ්න ඇසීමට ශ්‍රමණ ගෞතමයන් වහන්සේ වෙත යන්නාහ. ඔවුනට ශ්‍රමණ ගෞතමයෝ දැහැමි කථාවෙන් දෘෂ්ටධාර්මික සාම්පරායිකාර්ථයන් දක්වති. කුශල ධර්මයන් සමාදන් කරවති. කුසල් කිරීමෙහි ඔවුන් උත්සාහවත් කරවති. ඔවුන්ගේ සිත් සතුටු කරවති. ඔවුන්ගේ සිත් දන්නාවූ ශ්‍රමණගෞතමයෝ ධර්ම කථාව කරන අතර ම ඔවුන්ගේ ප්‍රශ්න ද දක්වා ඒවායේ ඇති වරද දක්වති. ශ්‍රමණගෞතමයන් විසින් ධර්මය පිළිගන්වන ලද්දා වූ ධර්මයෙහි පිහිටවන ලද්දා වූ ඒ පණ්ඩිතයෝ ශ්‍රමණගෞතමයන් හා වාද කරනු තබා ප්‍රශ්න ද නො අසති. ඔවුහු ශ්‍රමණ ගෞතමයන්ගේ ම ශ්‍රාවකත්වයට පැමිණෙති. මම ශ්‍රමණගෞතමයන්ගේ මේ පළමුවන පියසටහන දැක භාග්‍යවතුන් වහන්සේ සම්‍යක්සම්බුද්ධයහ. ධර්මය ස්වාක්ඛාතය, සංඝයා සුප්‍රතිපන්නය යි නිශ්චයට පැමිණියෙමි ය. එබඳු බ්‍රාහ්මණ පණ්ඩිතයන් ද ශ්‍රමණ ගෞතමයන් වෙත ප්‍රශ්න ගොතා ගෙන ගොස් අන්තිමේදී ඔවුන්ගේ ම ශ්‍රාවකයන් වනු දක්නා ලදී. එය මා දුටු ශ්‍රමණගෞතමයන්ගේ දෙවන පිය සටහනය. එබඳු ම වූ ගෘහපති පණ්ඩිතයන් ද ප්‍රශ්න ගොතා ගෙන ශ්‍රමණගෞතමයන් වෙත ගොස් අන්තිමේ දී ඔවුන්ගේ ම ශ්‍රාවකවනු දක්නා ලදී. එය මා දුටු ශ්‍රමණගෞතමයන්ගේ තුන්වන පිය සටහනය. එබඳු වූ ම ශ්‍රමණ පණ්ඩිතයෝ ප්‍රශ්න ගොතා ගෙන ශ්‍රමණගෞතමයන් වෙත ගොස් උන් වහන්සේගේ ධර්මය අසා ප්‍රශ්න ඇසීම තබා තමන්ගේ පළමු පැවිද්ද හැර උන් වහන්සේගේ පැවිද්ද ලබා නොබෝ කලකින් සව්කෙලෙසුන් නසා අර්හත්වයට පැමිණ, අපි පෙර අශ්‍රමණව ම ශ්‍රමණ වෙමු යි කියා ගෙන, අබ්‍රාහ්මණව ම බ්‍රාහ්මණය යි කියා ගෙන, නො රහත්ව ම රහත් වෙමු යි කියාගෙන විසුවෙමු ය. දැන් නම් අපි ශ්‍රමණයෝ වෙමු ය. බ්‍රාහ්මණයෝ වෙමු ය. රහත් වෙමු යි පවසති. මේ මා දුටු ශ්‍රමණ ගෞතමයන්ගේ සතර වන පා සටහනය. එය දැක මම භාග්‍යවතුන් වහන්සේ සම්‍යක් සම්බුද්ධහ. උන් වහන්සේගේ ධර්මය යහපත්ය. ශ්‍රාවක සංඝයා සුප්‍රතිපන්නය යි නිශ්චය කර ගතිමිය.”
පිලෝතිකා පිරිවැජි විසින් කළ බුද්ධගුණකථාව ඇසූ ජානුස්සෝනි බ්‍රාහ්මණ තෙමේ රියෙන් බැස උතුරු සළුව එකස්කොට භාග්‍යවතුන් වහන්සේ වෙසෙන දිශාවට දෝත් නඟා වැඳ ගෙන “නමෝ තස්ස භගවතො අරහතො සම්මා සම්බුද්ධස්ස” යි තෙවරක් ප්‍රීතිවාක්‍ය කියා “යම් කිසි විටෙක ඒ ශ්‍රමණ ගෞතමයන් මුණගැසුණ හොත් ඔවුන් හා කථා කරන්නට ලද හොත් යහපත් වන්නේ ය”යි ද කීය. පසු කලෙක ජානුස්සෝණි බ්‍රාහ්මණ බුදුරදුන් වෙත ගොස් දහම් අසා උපාසකත්වයට පැමිණියේ ය.
(චූළහත්ථීපදෝපම සූ.)