ප්‍රතිවේධ ධර්මචක්‍රය දේශනා ධර්මචක්‍රය යි ධර්මචක්‍ර දෙකකි. අතීත ලෝකයෙහි සතුරන් නසනු පිණිස පාවිච්චි කරන චක්‍රායුධ නම් ආයුධ විශේෂයක් තිබිණ. එය කැරකෙන කල්හි හසු වූවන් කැපී යන රෝදයෙකි. සතුරු ජනයා මැදට එය ගෙන ගොස් කරකවති. එයට හසු වන සැම දෙනම කැපී යති. තථාගතයන් වහන්සේගේ ධර්මයෙන් එය පවත්වන කල්හි කෙලෙස් සතුරෝ කැපී යෙති. එබැවින් ඒ ධර්මයටද ධර්මචක්‍රය යි කියනු ලැබේ. තථාගතයන් වහන්සේ බෝධිපර්‍ය්‍යංකයෙහි වැඩ හිඳ ලෝකෝත්තර මාර්ගක්‍ෂණයෙහි උන්වහන්සේගේ සන්තානයෙහි උපදවා ගන්නා ලද ඉන්ද්‍රිය බල බෝධ්‍යංග මාර්ගංගාදි ධර්ම සමූහයේ බලයෙන් උන්වහන්සේට සතුරු වන එක් දහස් පන්සියයක් ක්ලේශයෝ චක්‍රායුධයෙන් මෙන් කැපී ගියහ. කෙලෙසුන් නැසීමට තථාගතයන් වහන්සේට උපකාර වූ ඒ ධර්මසමූහය ප්‍රතිවේධ ධර්මචක්‍ර නම් වේ. තථාගතයන් වහන්සේ බෝධිමූලයේදී ප්‍රතිවේධ ධර්ම චක්‍රය පවත්වා සව්කෙලෙසුන් නසා ලොවුතුරා බුදුබවට පැමිණ වදාළ සේක.
සර්වඥයන් වහන්සේ විසින් කරන ධර්මදේශනය අසන්නා වූ මනුෂ්‍ය දේව බ්‍රහ්මයන්ගේ සන්තානවල පවත්නාවූ රාගාදි ක්ලේශධර්මයෝ ඒ ධර්මයේ බලයෙන් කැපී යෙති. දුරු වෙති. එබැවින් ඒ ධර්මය ද සතුරන් කපන චක්‍රායුධයක් වැනි ය. එබැවින් එයට දේශනා ධර්මචක්‍රය යි කියනු ලැබේ. තථාගතයන් වහන්සේ විසින් පළමුවරට බරණැස් ඉසිපතනයේදී දේශනා ධර්මචක්‍රය පවත්වන ලද්දේ ය. එය ඇසූ පස්වග මහණුන් ඇතුළු බොහෝ දේවබ්‍රහ්මයන් තුළ පැවති කෙලෙස් සතුරෝ එහි ආනුභාවයෙන් දුරු වූහ. දේශනඥානයටම ද ධර්මචක්‍රය යි කියනු ලැබේ. සත්ත්වයනට ඒ ධර්ම දේශනය කිරීම දම්සක් පැවැත්වීම නම් වේ. ඉතා තියුණුවූ ද වේගවත්වූ ද නුවණ ඇත්තා වූ සර්වඥයන් වහන්සේට කිසි තැනක පැකිළීමක් ඇණ සිටීමක් නැතිව අහසින් පොළොවට ගලා වැටෙන ගඟක් වේ නම් එහි ජලවේගය මෙන් ඉතා වේගයෙන් ඒ ධර්මය දේශනය කළ හැකිය. අසන්නවුන්ගේ සිත්වලට කා වැදෙන පරිදි - සිත්වල පිහිටන පරිදි දේශනය කළ හැකිය. අසන්නවුන්ට අවබෝධ වන පරිදි දේශනය කළ හැකිය. සියක් යොදුනකින් ඔබ සිට අසන්නකුට වුව ද ළඟ සිට අසන්නකුට සේ ඇසෙන පරිදි ධර්මය දේශනා කළ හැකිය. සතරදිගම සිට අසන්නවුන්ට නො වෙනස්ව ඇසෙන පරිදි ධර්මය දේශනය කළ හැකිය. ලෝකයෙහි අන්කිසි ශ්‍රමණයකුට බ්‍රාහ්මණයකුට හෝ දෙවියකුට බ්‍රහ්මයකුට හෝ එසේ දම්සක් පැවැත්වීමක් නො කළ හැකිය. තථාගතයන් වහන්සේම දම්සක් පැවැත්වීමට සුදුසුවූ සේක. අරහං යන පදයෙන් ඒ සුදුසු බව කියැවේ. ඒ සුදුසු බවද තථාගතයන් වහන්සේගේ අරහං ගුණය ය.
“එතං භගවතා බාරාණසියං ඉසිපතනෙ මිගදායෙ අනුත්තරං ධම්මචක්කං පවත්තිතං අප්පටිවත්තියං සමණෙන වා බ්‍රාහ්මණෙන වා දෙවෙන වා මාරෙන වා බ්‍රහ්මුනා වා කෙනචි වා ලොකස්මිං”
(සංයුක්ත නිකාය ධම්මචක්ක සු.)
යනුවෙන් තථාගතයන් වහන්සේගේ ධර්මචක්‍රයේ අනුත්තරභාවය දක්වා තිබේ. “යම්කිසි ශාස්තෲවරයකු විසින් ප්‍රකාශිත ධර්මය එසේ නො විය හැකිය” කියා අනිකකු විසින් කරුණු සහිතතව ප්‍රතික්ෂේප කළ හැකි නම් අවලංගු කළ හැකි නම් ඒ ධර්මය යහපත් නොවේ. “තථාගතයන් වහන්සේ විසින් මේ දුකය කියා යම් ධර්මයක් ප්‍රකාශ කරන ලද නම් ඒ ධර්මය දුඃඛ සත්‍යය නො වේය” කියා ලෝකයෙහි කිසිම ශ්‍රමණයකුට හෝ බ්‍රාහ්මණයකුට හෝ දෙවියෙකුට බඹකුට හෝ කරුණු සහිතව ඔප්පු කොට ප්‍රතික්ෂේප නො කළ හැකි ය. “තථාගතයන් වහන්සේ විසින් ප්‍රකාශිත දුඃඛසත්‍යය නියම දුඃඛසත්‍යය නොවේය. නියම දුඃඛ සත්‍යය මේය”යි අනික් දු:ඛසත්‍යයක් ද නො දැක්විය හැකි ය. තථාගතයන් වහන්සේ විසින් වදාළ සමුදය නිරෝධ මාර්ගසත්‍යයන් ද කරුණු සහිතව කිසිවකුට ප්‍රතික්ෂේප නො කළ හැකි ය. ඒවා වෙනුවට අන් සත්‍යයන් නො දැක්විය හැකිය. තථාගතයන් වහන්සේ විසින් වදාළ කුශලාකුශලාදී ධර්මයන්ද කිසිවකු විසින් අවලංගු නො කළ හැකි ය. ඒවා වෙනුවට අන්‍ය ධර්මයන් ද නො දැක්විය හැකිය. ලෝකයෙහි කිසිම සමතකුට තථාගතයන් වහන්සේ ගේ ධර්මචක්‍රය අනික් අතට පෙරලිය හැකි නොවන බැවින් එය අනුත්තර ධර්ම චක්‍රය වේ. අනුත්තර යන්නෙහි තේරුම සියල්ලට උතුම්ය යනු යි.
තථාගතයන් වහන්සේ විසින් පවත්වන අනුත්තර ධර්මචක්‍රයෙහි මහානුභාවයක් ද ඇත්තේ ය. තථාගතයන් වහන්සේගේ ධර්මය කන වැටීමෙන් අංගුලිමාලාදී මහාප්‍රචණ්ඩයෝ සෞම්‍යයෝ වෙති. අහක දමන දෙයකුදු දීමට නො කැමති මහ මසුරෝ ත්‍යාගවත්හු වෙති, පාරදාරිකයෝ සජ්ජනයෝ වෙති. මෘෂාවාදීහු සත්‍යවාදීහු වෙති. සුරාසොණ්ඩයෝ - සූදුකාරයෝ සජ්ජනයෝ වෙති, අලසයෝ වීර්‍ය්‍ය ඇත්තෝ වෙති. පඤ්චකාම නැමති මඩෙහි එරී සිටියෝ එයින් ගොඩ වෙති, ගිහියෝ පැවිදි වෙති, නොරහත්හු රහත් වෙති, රෝගීහු නිරෝගී වෙති, මැරෙන්නට ඉන්නෝ දිවි ලබති, අපායට යන්නට සිටින්නෝ සුගතියට යෙති, අපමණ සත්ත්වයෝ ජාති ජරා ව්‍යාධි මරණාදි දුක්වලින් මිදී නිවන් සුව ලබති. මේ ධර්මචක්‍රයේ අනුභාවයය.
පුණ්‍යානුභාවයෙන් චක්‍රරත්නය පහළ වූ රජුට “චක්‍රවර්ති රජය”යි කියනු ලැබේ. ඔහුට කිසිවෙකු ගෙන් බාධාවක් නැතිව මුළු පොළොවෙහිම චක්‍ර රත්නයේ බලයෙන් ගමන් කළ හැකි ය. ප්‍රදේශ රජහු එතුමා ගෞරවයෙන් පිළිගෙන එතුමාට අනුකූල වෙති. තථාගතයන් වහන්සේද කිසිවෙකුගෙන් බාධාවක් නැතිව ලෝකයෙහි අනුත්තර “ධර්මචක්‍රවර්තිරාජයෝ” වෙති. තමන් වහන්සේගේ රාජභාවය උන්වහන්සේ විසින්ම සේල බ්‍රාහ්මණයා හට මෙසේ වදාරා ඇත්තේ ය.
“රාජා හමස්මි සෙල - ධම්මරාජා අනුත්තරො,
ධම්මේන චක්කං වත්තේමි- ලෝකෙ අප්පටිවත්තියං”
(මජ්ඣිමනිකාය සෙලසුත්ත)
“සේලය මම රජ වෙමි, අනුත්තරවූ ධර්මරාජ වෙමි, කිසිවකු විසින් ආපසු නො පෙරළිය හැක්කාවූ ධර්මචක්‍රය මම දැහැමින් ලෝකයෙහි පවත්වමි”ය යනු එහි තේරුමය.
තථාගතයන් වහන්සේගේ ආඥාචක්‍රයට සමාන ආඥාචක්‍රයක් ලෝකත්‍රයෙහි අන් කිසිවකුට නැත්තේය. ආඥා බලය ඇති රාජාදීන්ගේ අණසක පවත්නේ සුළු පෙදෙසක පමණෙකි. චක්‍රවර්ති රජුගේ ආඥා චක්‍රය වුව ද පවත්නේ ද්වීප සතරෙහි පමණෙකි. භාග්‍යවතුන් වහසේගේ ආඥාචක්‍රය කෝටි ලක්ෂයක් සක්වළවල පවත්නේ ය. එබඳු විශාල ආඥාචක්‍රයක් දෙවියකුට ද නැත.
විසල්පුර වැසියන්ට තෙ වැදෑරුම් භය දුරු කරනු පිණිස තථාගතයන් වහන්සේ රතන සූත්‍රය දේශනා කළ සේක. එහි අණ කෝටි ලක්ෂයක් සක්වළවල අමනුෂ්‍යයෝ පිළිගත්හ. එහි බලය කෝටි ලක්ෂයක් සක්වළවල පවතී. එසේම ධජග්ගපරිත්ත, ඛන්ධපරිත්ත, මෝරපරිත්තාදියේ බලය ද කෝටි ලක්ෂයක් සක්වළ වල පවතී.
බුදුරදුන්ගේ ආඥාචක්‍රයෙහි ඉමහත් බලයක් ඇත්තේ ය. අන් කිසිම බලයකින් උන්වහන්සේගේ ආඥාබලය මැඬලිය නො හැකිය, රාජාදීන්ගේ අණ බොහෝ ජනයා රහසින් කඩ කරති. අසු නුවුවහොත් ඔවුනට එයින් වන විපාකයක් නැත. තථාගතයන් වහන්සේගේ ආඥාචක්‍රය රහසින් වුව ද කඩ කළහොත් එහි විපාකය ලැබේ. සමහර විට උන්වහන්සේගේ ආඥාව කඩ කරන්නාහට එහි විපාකය එකෙණෙහිම ලැබේ. බුදුරදුන් හා වාදයට ගිය සච්චකගෙන් තථාගතයන් වහන්සේ ප්‍රශ්ණයක් ඇසූහ. එයට පිළිතුරු දුනහොත් තමාට අවාසි වනු පෙනුනෙන් සච්චක පිළිතුරු නොදී තුෂ්ණිම්භූත විය. තථාගයන් වහන්සේ අසන ප්‍රශ්ණයකට තුන්වනවර පිළිතුරු නොදී උන්වහන්සේගේ අණ කඩ කරන්නහුට වන විපාකය තථාගතයන් වහන්සේ මෙසේ වදාළ සේක.
“බ්‍යාකරොහි’දානි අග්ගිවෙස්සන න’දානි තෙ තුණ්හීභාවස්සකාලො, යො කොචි අග්ගිවෙස්සන තථාගතෙන යාච තතියං සහධම්මිකං පඤ්හං පුට්ඨො න බ්‍යාකරොති, තත්ථෙවස්ස සත්තධා මුද්ධා ඵලති.”
“කියනු අග්ගිවෙස්සන, මේ ඔබට තුෂ්ණිම්භූත වීමට කාලය නො වෙයි. අග්ගිවෙස්සන, යමෙක් තථාගතයන් වහන්සේ විසින් තුන්වරක් දක්වා ඇසූ කල්හි ද කථා නො කර සිටී නම් එතැනම ඔහුගේ හිස සත්කඩකට පුපුරන්නේය” යනු එහි තේරුමය.
සච්චක පිළිතුරු දී යම්තම් හිස බේරා ගත්තේ ය. තුන්වන වර විචාළ කල්හි ද තුෂ්ණිම්භූත වී නම් සච්චකට ඒ විපාකය වන්නේ ය. කිසිම කෙනෙකුට කිසිම බලයකින් එය වැළැක්විය නො හැකි ය.
තථාගතයන් වහන්සේ තමන්වහන්සේගෙන් පැවිද්ද ඉල්ලා සිටින හේතුසම්පත් ඇති පුද්ගලයන් හට තමන් වහන්සේගේ ස්වර්ණවර්ණ දක්ෂිණ ශ්‍රී හස්තය සිවුරු ගැබින් පිටතට ගෙන මධුර මනෝහර බ්‍රහ්මස්වරයෙන් “ඒහි භික්ඛු චර බ්‍රහ්මචරියං සම්මා දුක්ඛස්ස අන්තකිරියාය”යි වදාරන්නාහ. එසේ වදාරනු සමගම ඒ බුද්ධාඥාවේ ආනුභාවයෙන් පැවිද්ද ඉල්ලූ ගිහියාගේ ගිහිවෙස අතුරුදහන් වෙයි. ඔහුට පැවිදි වෙස පහළ වෙයි. පැවිද්ද හා උපසම්පදාව පිහිටයි. ඔහු එක චීවරයක් හැඳ එක් චීවරයක් ඒකාංස කොට පොරොවා උරහිස මත තවත් චීවරයක් ඇති ව කරෙහි එල්ලුණු පාත්‍රයක් ඇති ව සියවස් පිරුණු මහතෙර කෙනෙකුන් මෙන් බුදුරදුන් ඉදිරියේ සිටී. මෙය කොතරම් ආශ්චයර්‍ය්‍යක් ද? එබඳු ආඥා බලයක් බුදුරදුන්ටම මිස අන් කිසිවකුට නැත්තේ ය. එසේ තථාගතයන් වහන්සේගේ ආඥාවෙන් පැවිද්ද හා උපසම්පදාව ලැබූවන් ගේ සංඛ්‍යාව සත්විසි දහස් තුන් සියයකැ යි විනය අටුවාවෙහි කියා තිබේ.
සත්තවීසසහස්සානි - තීණි යෙව සතානි ච,
එතෙ හි සබ්බෙ සංඛාතා - සබ්බෙ තෙ එහිභික්ඛුකා.
(විනය අටුවා 171)
තථාගතයන් වහන්සේගේ ආඥාචක්‍රය වඩා පෙනෙන්නේ විනය පිටකයෙනි. විනය පිටකය බුදුරදුන්ගේ ආඥා දේශනාව ය. ඇතැමුන්ගේ ආඥාව අනුන්ට කරදර පිණිස පවතින්නකි. බුදුරදුන්ගේ ආඥාචක්‍රය ලෝකයට යහපත පිණිස සැපය පිණිස පවත්නකි. එය අනුත්තර ආඥාචක්‍රයක් වන්නේ ඒ නිසා ය. බුදුරදුන්ගේ ආඥාව නො ඉක්මවා විනය සිකපද අනුව පිළිපදින්නා වූ භික්ෂුවට එයින් වන්නේ ඉමහත් යහපතකි. සිකපද කඩ නො කරන ශීල සම්පදාව ඇති භික්ෂුවට “මාගෙන් මෙනම් වරද සිදුවී ය”යි පසුතැවීමක් ඇති නොවේ. “මෙතෙක් කල් මා විසින් ශීලය රක්ෂා කරන ලදැ”යි ඉමහත් ප්‍රීතියක් ශීලසම්පදාව නිසාම ඒ භික්ෂුවට ඇතිවේ. එයින් ඔහුගේ සිත කය පිණා යන්නේ ය. ඉමහත් මානසික සුඛයක් ඇති වන්නේය. එය හේතු කොට යම්කිසි කමටහණක් මෙනෙහි කරන්නට වන් කල්හි සමාධිය ඇති වේ. සමාධිය නිසා යථාභූත දර්ශනය ඇති වේ. එයින් ඒ භික්ෂුවට අර්හත්ඵලයට පැමිණ දුකින් මිදිය හැකි වේ. ධ්‍යානමාර්ගඵලයන් නො ලද හැකි වුවහොත් ඒ කුශලයෙන් මරණින් මතු ස්වර්ගලෝකයට පැමිණිය හැකි වේ. පිළිපදින්නාවූ තැනැත්තාට එය හේතු කොට මහත් සම්පතක් ලැබෙන බැවින් තථාගතයන් වහන්සේගේ විනය දේශනා නැමති ආඥාව අනුත්තර ආඥාචක්‍රයක් වේ. ශ්‍රාවකයනට සිකපද පැනවීම පසේබුදුවරුන්ට හෝ ශාරිපුත්‍රාදි මහරතුන්ට හෝ නො කළ හැකිය. එයට සුදුසු බවක් උන්වහන්සේලාට නැත. ශ්‍රාවකයනට සිකපද පැනවීම වශයෙන් අනුත්තර ආඥාචක්‍රය පැවැත්වීමට සුදුසු කම් ඇත්තේ තථාගතයන් වහන්සේට පමණෙකි.
“ආරකා හි සො සබ්බකිලෙසෙහි විදුර සුවිදුරෙ ඨිතො, මග්ගෙන සවාසනානං කිලෙසානං විද්ධංසිතත්තා ති ආරකත්තා අරහං”
(විසුද්ධිමග්ග 146)
“ඒ භාග්‍යවතුන් වහන්සේ මාර්ගයෙන් වාසනාව සහිත ක්ලේශයන් විධ්වංශනය කළ බැවින් සකල ක්ලේශයන් කෙරෙන් ඉතා දුරුව සිටින සේක. එසේ කෙලෙසුන් කෙරෙන් ඉතා දුරුව සිටින සේක. එසේ කෙලෙසුන් කෙරෙන් ඉතා දුරුව සිටන බැවින් තථාගතයන් වහන්සේ අරහං නම් වන සේක.” යනු එහි තේරුම ය.
රහත්හු ද අර්හන්මාර්ගයෙන් ක්ලේශයන් නිරවශේෂයෙන් ප්‍රහාණය කෙරෙති, බුදුහු ද රහතුන් සේම අර්හන්මාර්ගයෙන් ක්ලේශයන් ඉතිරි නො කොට ප්‍රහාණය කෙරෙති. එහෙත් බුදුරදුන්ගේ හා රහතුන්ගේ ක්ලේශප්‍රහාණයෙහි වෙනසක් තිබේ. රහත්හු ක්ලේශ ප්‍රහාණයට මිස වාසනා ප්‍රහාණයට සමත් නොවෙති. ක්ලේශප්‍රහාණයෙන් පසු රහතුන්ට වාසනාව ඉතිරිව පවතී. සාමාන්‍ය ජනයා අතර ‘වාසනා’යන වචනය ව්‍යවහාර කරන්නේ පිනට හෝ භාග්‍යයටය. පින් ඇත්තහුට “වාසනාවන්තයාය”යි කියති. වාසනා යන වචනයෙන් මෙහි අදහස් කරන අර්ථය අනිකකි. රා තුබූ කළයකින් එවා ඉවත් කොට සෝදා ගන්නා ලද කල්හි එහි රා මඳකුදු නැත ද රා ගඳ එහි ඉතිරිව පවතී. එමෙන්ම අර්හන්මාර්ගයෙන් සකල ක්ලේශයන් දුරු කළ රහතුන්ගේ සන්තානවල නො රහත් කාලයේ ඉරියව් පැවැත්වූ ආකාරයෙන් - ක්‍රියා කළ ආකාරයෙන් - කථා කළ ආකාරයෙන්, ඉරියව් පැවැත්වීමට - ක්‍රියා කිරීමට - කථා කිරීමට හේතුවන ක්ලේශයන්ටම අයත් එක්තරා ශක්තියක් ඉතිරි වේ. මෙහි “වාසනාවය” කියනුයේ ඒ ශක්ති විශේෂයට ය. ඒ ශක්තිය ඉතිරි වී ඇති බැවින් සමහර විට රහතන් වහන්සේ මඳවූ ද රාගයක් නැතිව සරාගීන් රාගයෙන් බලන්නාක් මෙන් බලති, කථා කරන්නාක් මෙන් කථා කරති, මඳවූ ද ද්වේශයක් නැතිව කෝපවූවන් සේ ක්‍රියා කරති, කථා කරති, මඳවූ ද මානයක් නැතිව මානීන් සේ ඉරියව් පවත්වති, කථා කරති. ඒ නිසා සමහර විට සෙස්සෝ රහතුන්ටද කලකිරෙති. පිළින්දිවච්ඡ තෙරුන් වහන්සේ රහතුන්ගෙන් කෙනෙකි. උන්වහන්සේ මානයක් නැතිවම කෝපයක් නැතිවම “මෙහෙ වර වසලී, පල වසලී” යනාදීන් නො සරුප් ලෙස ගිහියන්ටත් පැවිද්දන්ටත් කථා කරති. එක් දවසක් භික්ෂූහු පිළින්දිවච්ඡ තෙරුන් වහන්සේගේ මේ නො සුරුප් කථාව ගැන ශාස්තෲන් වහන්සේට සැල කළහ. තථාගතයන් වහන්සේ “එසේ කථා කරන බව සැබෑවදැ”යි පිළින්දිවච්ඡ තෙරණුවන්ගෙන් අසා “සැබෑව”යි සැල කළ කල්හි, අතීතය බලා වදාරන සේක්:- අතීතයෙහි පිළිවෙළින් ජාති පන්සීයක් බ්‍රාහ්මණ කුලයෙහි ඉපද එසේ කථා කරන්නට පුරුදු වී ඇති බව දැක, භික්ෂූන් අමතා “මහණෙනි, ක්ෂීණාශ්‍රවයන්ගේ අනුන්ට රිදවන පරුෂ වචන කියන ස්වභාවයක් නැත, මගේ පුත්‍ර වූ වච්ඡ නපුරු සිතක් නැතිවම පෙර පුරුද්ද නිසා එසේ කථා කරන්නේය”යි වදාළ සේක. තථාගතයන් වහන්සේ වාසනාවත් සමඟම ක්ලේශයන් දුරු කොට ඇති බැවින් උන්වහන්සේ කෙලෙසුන් කෙරෙන් ඉතා දුරව සිටන සේක. එය තථාගතයන් වහන්සේටම ඇති ගුණ විශේෂයෙකි.
“තෙ චා’නෙන කිලෙසාරයො මග්ගේන හතාති අරීනං හතත්තා’පි අරහං”
(විසුද්ධිමග්ග 146)
“ඒ භාග්‍යවතුන් වහන්සේ විසින් ලෝකෝත්තර මාර්ගයෙන් කෙලෙස් නැමති සතුරන් නසන ලද්දාහු ය. සතුරන් නසන ලද හෙයින් උන්වහන්සේ අරහං නම් වෙති”ය යනු එහි තේරුම ය. කෙළෙස්හු සත්ත්වයන් නැවත නැවත සංසාරචක්‍රයෙහි යොදවමින් නැවත ජාති ජරා ව්‍යාධි මරණ ශෝක පරිදේව දුඃඛ දෞර්මනස්‍ය උපායාස සංඛ්‍යාත දුඃඛයන් ඔවුනට ගෙන දෙන්නෝ ය. එබැවින් නපුරුම සතුරෝ ක්ලේශයෝ ය. තථාගතයන් වහන්සේ ලෝකෝත්තරමාර්ගඥාන නමැති කඩුවෙන් එක්දහස් පන්සියයක් වන සියලු කෙලෙසුන් නසා ලූ සේක. එබැවින් අරහං නම් වන සේක.
කෙලෙසුන් කෙරෙන් දුරුවීමය, කෙලෙසුන් නැසීමය යන මේ දෙක්හි වචනවලින් වෙනසක් ඇතත් අර්ථ වශයෙන් වෙනසක් නො පෙනේ. වචනවල සැටියෙන් දෙකරුණක් සේ කිය හැකි බැවින් අර්ථකථාචාර්‍ය්‍යන් විසින් කෙලෙසුන් කෙරෙන් ඉතා දුරුව සිටින බැවින් අරහං නම් වෙතිය යි ද, කෙලෙසුන් නැසූ හෙයින් අරහං නම් වෙතිය යි ද වර්ණනා කර තිබේ.
“යඤ්චෙතං අවිජ්ජා භවතණ්හාමය නාභි පුඤ්ඤාදි අභිසංකාරාරං ජරාමරණ නෙමි ආසව සමුදයෙන අක්ඛෙන විජ්ඣිත්වා තිභවරථෙ සමායෝජිතං අනාදිකාලප්පවත්තං සංසාරචක්කං තස්සානෙන බෝධිමණ්ඩෙ විරියපාදෙහි සීලපඨවියං පතිට්ඨාය සද්ධාහත්‍ථෙන කම්මක්ඛයඤාණ ථරසුං ගහෙත්වා සබ්බෙ අරා හතාති අරානං හතත්තාති’පි අරහං.”
(විසුද්ධිමාර්ග)
අවිද්‍යා භවතෘෂ්ණා සංඛ්‍යාත නාභිය ඇති පුණ්‍යාදි අභිසංස්කාර සංඛ්‍යාත දැවි ඇති ආශ්‍රව සමුදය සංඛ්‍යාත අකුරෙන් අමුණා ත්‍රිභව සංඛ්‍යාත රථයෙහි යොදන ලද අනාදිකාලයක පටන් පවත්නාවූ යම් සංසාර චක්‍රයක් වේද, මේ සර්වඥයන් වහන්සේ විසින් බෝධි මණ්ඩලයෙහි වීර්‍ය්‍ය නමැති පාදයන්ගෙන් ශීල නැමති පෘථිවියෙහි සිට ශ්‍රද්ධා නමැති අතින් කර්මක්ෂයකරඥාන නැමැති පොරොව ගෙන ඒ සංසාරචක්‍රයාගේ සියලු දැවි සිඳින ලදහ. එසේ සංසාරචක්‍රයාගේ සියලු දැවි සිඳින ලද බැවින් තථාගතයන් වහන්සේ අරහං නම් වන්නාහ” යනු එහි තේරුම ය.
අනාදිමත් කාලයක පටන් නො නැවතී පෙරළෙමින් එන සංසාරය නැමති රෝදයේ ගරාදි සියල්ල සිඳ දමා ඉදිරියට සංසාරප්‍රවෘත්තිය නැති කළ බැවින් සසර ගමන අවසන් කළ බැවින් තථාගතයන් වහන්සේ අරහං නම් වෙති’ය යනු ඉහත දැක්වූ පාඨයේ කෙටි අදහස ය.
සත්ත්වයා උපදී, ඉපිද දිරයි, දිරා මැරෙයි, මැරී නැවතත් උපදී, නැවතත් දිරයි, නැවතත් මැරෙයි, නිවනට පැමිණෙන තෙක් එහි අවසානයක් නැත. එසේ ඉපදෙමින් දිරමින් මැරෙමින් ස්කන්ධයන්ගෙන් නො සිඳී පැවැත්ම සංසාර නම් වේ. සත්ත්වනාමය ව්‍යවහාර කරන්නේ රූප, වේදනා, සඤ්ඤා, සංඛාර විඤ්ඤාණ යන මේවාට ය. සත්ත්වයාගේ නො සිඳී පැවැත්ම යි කියනුයේ ඒ රූපාදීන්ගේ නොසිඳී පැවැත්මය. ස්කන්ධ යනු රූපාදියට කියන නමෙකි. ඒ ස්කන්ධයන්ගේ නො සිඳී පැවැත්ම සංසාරය යි ද කියනු ලැබේ. ධර්මානුකූලව කියතහොත් ස්කන්ධයන්ගේ නො සිඳී පැවැත්ම සංසාරය යි ද කිය යුතු ය. නො සිඳී පවත්නා ස්කන්ධපරම්පරාව සංසාරය යි ද කිය යුතු ය. පසු කළ ජාතිය පසු කළ ජරාව පසු කළ මරණය නැවත නැවත පැමිණීම් වශයෙන් සංසාරය පවත්නා බැවින් එය කැරකෙන රෝදයක් වැනි ය. එබැවින් සංසාරයට සංසාරචක්‍රය යි ද කියනු ලැබේ.
මේ සංසාරචක්‍රය පැහැදිලි කළ හැක්කේ ප්‍රතීත්‍ය සමුත්පාද දේශනය අනුව ය. පටිච්චසමුප්පාද යන නාමය ව්‍යවහාර කරන්නේ ද මේ සංසාරචක්‍රයටම ය. අවිජ්ජා, සංඛාර, විඤ්ඤාණ, නාමරූප, සළායතන, ඵස්ස, වේදනා, තණ්හා, උපාදාන, භව, ජාති, ජරා, මරණ කියා එහි අංග දොළහක් ඇත්තේ ය. කරත්ත රෝදයක බොස්ගෙඩිය, ගරාදි, පට්ටම් කියා කොටස් තුනක් ඇත්තේ ය. අවිජ්ජා තණ්හා නැමති අංග දෙක සංසාරචක්‍රයේ මූල ධර්ම දෙක බැවින් ඒ දෙක සංසාරචක්‍රයේ බොස්ගෙඩිය ලෙස සලකණු ලැබේ. අවසානාංගය වන ජරාමරණය සංසාරචක්‍රයේ පට්ටම් ලෙස සලකනු ලැබේ. සංඛාරාදි අංග නවය ගරාදි ලෙස සලකනු ලැබේ. මහාබෝධිසත්ත්වයන් වහන්සේ සුපරිශුද්ධ ශීලයෙන් යුක්තව චතුරංගසමන්වාගත වීර්‍ය්‍ය අධිෂ්ඨාන කර ගෙන තමන්වහන්සේගේ ප්‍රතිපත්තිමාර්ගය ගැනත් ඉන් ලැබෙන ඵලයවූ ලොවුතුරා බුදුබව ගැනත් ස්ථීර විශ්වාසයක් ඇතිව භාවනාවෙහි යෙදී ‘කර්මක්ෂයකරඥානය’යි කියනු ලබන අර්හන්මාර්ග ඥානය උපදවා සව්කෙලෙසුන් නසා ලොවුතුරා බුදු බවට පැමිණ වදාළ සේක. අර්හන්මාර්ගඥානය ඇති වන කල්හි එහි බලයෙන් සියලු කෙලෙස් සිඳෙයි. එයින් සංසාරචක්‍රය ද සිඳෙයි. අර්හන්මාර්ගඥානයෙන් සංසාර චක්‍රය සම්පූර්ණයෙන් සිඳෙන නුමුත් අරහං යන වචනයට ගැළපෙන පරිදි සංසාරචක්‍රයාගේ අරයන් (ගරාදි) සිඳින ලද බැවින් අරහං නම් වෙතැ යි කියන ලදී. අර්හන්මාර්ගඥාණයෙන් සංසාරචක්‍රය සිඳීම රහතුන්ට ද සාධාරණ ගුණයෙකි.
“අග්ගදක්ඛිණෙය්‍යත්තා ච චීවරාදිපච්චයෙ අරහති පූජාවිසෙසඤ්ච, තෙනෙව ච උප්පන්නෙ තථාගතෙ යෙකෙචි මහෙසක්ඛා දේවමනුස්සා න තෙ අඤ්ඤත්ථ පූජං කරොන්ති, තථා හි බ්‍රහ්මා සහම්පතී සිනෙරුමත්තෙන රතනදාමෙන තථාගතං පූජෙසි, යථාබලඤ්ච අඤ්ඤෙ දෙවා මනුස්සා ච බිම්බිසාර කොසලරාජාදයො, පරිනිබ්බුතම්පි ච භගවන්තං උද්දිස්ස ඡන්නවුතිකොටිධනං විස්සජ්ජෙත්වා අසොකමහාරාජා සකලජම්බුදීපෙ චතුරාසීති විහාරසහස්සානි පතිට්ඨාපෙසි, කො පන වාදො අඤ්ඤෙසං, පූජාවිසෙසානන්ති පච්චයාදිනං අරහත්තාපි අරහං.”
(විසුද්ධිමග්ග 148)
එහි තේරුම මෙසේ ය.
අග්‍රදක්ෂිණාර්හ වන බැවින් තථාගතයන් වහන්සේ චීවරාදි ප්‍රත්‍යයන් හා විශේෂ පූජාවන් ද පිළිගැනීමට සුදුසු වන්නාහ. එබැවින් තථාගතයන් වහන්සේ උපන් කල්හි මහේශාඛ්‍ය දේව මනුෂ්‍යයෝ අන් තැනකට පූජා නො කෙරෙති. ඒ එසේමය, සහම්පතී බ්‍රහ්ම තෙමේ මහමෙර පමණ ඇති රුවන් දමකින් තථාගතයන් වහන්සේ පිදී. ශක්ති පමණින් සෙසු දෙවියෝ ද මිනිස්සුද බිම්බිසාර කෝශලාදි රජහු ද තථාගතයන් වහන්සේ පිදූහ. අශෝක මහරජ තෙමේ පිරිනිවියාවූ බුදුරදුන් උදෙසා ද සයානුකෙළක් ධනය වියදම් කොට දඹදිව සැමතැන සුවාසූ දහසක් විහාර පිහිටවී ය. අන්‍ය පූජා විශේෂයන් ගැන කියනු කිම? මෙසේ චීවරාදි ප්‍රත්‍යයන් පිළිගැනීමට - ලැබීමට සුදුසු බැවින් ද තථාගතයන් වහන්සේ අරහං නම් වෙති. මේ අර්ථය මෙහි මුලම විස්තර කර ඇත.
“යථා ච ලොකෙ කෙචි පණ්ඩිතමානිනො බාලා අසිලොකභයෙන රහො පාපං කරොන්ති, එවමෙස න කදාචි කරොතී ති පාපකරණෙ රහාභාවතො’පි අරහං”
(විසුද්ධිමග්ග 148)
“ලෝකයෙහි පණ්ඩිතමානී බාලයෝ අපකීර්තියට බියෙන් ප්‍රසිද්ධියේ පවු නොකොට රහසින් පව් කෙරෙති, තථාගතයන් වහන්සේ එසේ රහසින් ද පවු නො කරන සේක. ‘රහසිනුදු පවු නො කෙරෙති’ය යන අර්ථයෙන් තථාගතයන් වහන්සේ අරහං නම් වෙතිය” යනු එහි අදහසයි. රහසින් වුව ද පවු නො කිරීම වූ මේ ගුණය ද රහතුන්ට ද සාධාරණ ගුණයෙකි. රහත්හු ද රහසින් වුව ද පවු නො කරති. විශුද්ධිමග්ගයෙහි අරහං යන පදයේ අර්ථ පස මතක තබා ගැනීම පහසු වනු සඳහා මේ ගාථාව දක්වා ඇත්තේ ය.
ආරකත්තා හතත්තා ච - කිලෙසාරීන සො මුනි, හතසංසාරචක්කාරො - පච්චයාදීන චා රහො, න රහො කරොති පාපානි - අරහං තෙන වුච්චති.
තේරුම-:
ඒ භාග්‍යවතුන් වහන්සේ කෙලෙසුන් කෙරෙන් දුරු වූ හෙයින් ද, කෙලෙස් සතුරන් නැසූ සෙයින් ද, සංසාරචක්‍රයාගේ ගරාදි සිඳ දැමූ හෙයින් ද, චීවරාදි ප්‍රත්‍යයන් පිළිගැනීමට සුදුසු හෙයින් ද, රහසින් වුව පව් නො කරන හෙයින් ද “අරහං” යි කියනු ලැබෙත්.
විශුද්ධිමාර්ගටීකාවෙහි තවත් ආකාර සයකින් අරහං යන වචනයේ අර්ථ දක්වා තිබේ.