චූලපන්ථක තෙරුන් වහන්සේ බොහෝ දෙනෙකුන් වීමේ ප්‍රාතිහාර්‍ය්‍යය කළහ. බුදුරදුන් දිවමන් කල්හි රජගහ නුවර චූලපන්ථකය-මහාපන්ථකය කියා සහෝදරයෝ දෙදෙනෙක් වූහ. ඔවුන්ගේ මහා පන්ථක බුදුසස්නෙහි පැවිදි ව අර්හත්වයට පැමිණ ධ්‍යාන සුඛයෙන් හා ඵලසමාපත්ති සුඛයෙන් කල් යවන්නේ “මේ සුවය චූලපන්ථකට ද ලබා දුන හොත් මැනව”යි ඔහු පැවිදි කෙළේ ය. ඉක්බිති මහාපන්ථක තෙරණුවෝ ඔහුට,
“පදුමං යථා කොකනදං සුගන්ධං
පාතො සියා ඵුල්ල මවීතගන්ධං
අඞ්ගීරසං පස්ස විරොචමානං
තපන්තමාදිච්ච මිවන්තලික්ඛෙ”
යන ගාථාව පාඩම් කරවන්නට පටන් ගත්හ. සාරමසක් පාඩම් කරවීමෙන් ද ඔහුගේ සිත්හි එය නො පිහිටියේ ය. එකල්හි තෙරුන් වහන්සේ “සාරමාසකට එක් ගාථාවක් පාඩම් කර ගැනීමට වත් සමත් නො වන ඔබට මේ සස්නෙහි පිහිටක් නො ලැබිය හැකිය. ඔබ නැවතත් ගිහිගෙට ම යන්න ය”යි කීහ. ඒ කාලයේ සංඝයාට එන ආරාධනා පිළිගැනීම භාරව තුබුණේ මහාපන්ථක තෙරුන් වහන්සේට ය. එදින ජීවක වෛද්‍යතෙමේ තෙරුන් වහන්සේ වෙත ගොස් “බුදුරදුන් හා භික්ෂූන් පන්සියයක් සෙට අපගේ නිවසට වැඩමවාගෙන එනු මැනව”යි ආරාධනා කෙළේ ය. තෙරුන් වහන්සේ “චූලපන්ථක හැර සෙසු භික්ෂූන් වෙනුවෙන් ආරාධනාව පිළිගනිමු”යි කීහ. එය අසා චූලපන්ථක භික්ෂු තෙමේ, තෙරණුවන් විසින් තමා සම්පූර්ණයෙන්ම හළ බව දැන පසු දින උදෑසන සිවුරු හැර යන අදහසින් විහාරයෙන් නික්ම දොරටුහළ සමීපයේ හඬමින් සිටියේ ය.
භාග්‍යවතුන් වහන්සේ ඔහු දිවැසින් දැක එහි ගොස් “කුමකට හඬන්නෙහි දැ”යි ඇසූ සේක. චූලපන්ථක කාරණය සැල කළේ ය. එකල්හි තථාගතයන් වහන්සේ “මහණ, පාඩම් නො කළ හැකි පමණින් මාගේ සස්නෙහි අභව්‍ය නො වන්නේ ය”යි වදාරා, ඔහු කැඳවා ගෙන විහාරයට පිවිස රෙදිකඩක් මවා ඔහු අතට දී “මහණ, මේ රෙදිකඩ ගෙන තැනක වාඩි වී මෙය පිරිමදිමින් ‘රජෝහරණං, රජෝහරණං’යි සජ්ඣායනා කරව”යි වදාළහ. ඔහු එසේ කරන කල්හි ක්‍රමයෙන් රෙදිකඩ දුර්වර්ණ විය. ඔහු එය දැක “මේ වස්ත්‍රය කිලිටි වූයේ එහි දෝෂයකින් නොව මේ ශරීරයේ දෝෂයෙනැ”යි සිතා රෙදිකඩ ගැන සිතීම හැර පඤ්චස්කන්ධයේ තතු සිතන්නට විය. ඔහුගේ විදර්ශනාඥානය ක්‍රමයෙන් දියුණුව අනුලෝම-ගෝත්‍රභූඥානයන්ට ළං විය. එකල්හි තථාගතයන් වහන්සේ “රාගො රාජො නව පන රෙණු වුච්චති” යනාදි ගාථා තුන ඔහුට ඇසෙන සේ වදාළ සේක. තථාගතයන් ගාථා වදාරා අවසන් කරනු සමඟ ම චූලපන්ථක සව් කෙලෙසුන් නසා අර්හත්වයට පැමිණියේ ය. අර්හත්වයට පැමිණීමෙන් පසු ෂඞ් අභිඥාවෝ ද ඇති වූහ.
පසු දින තථාගතයන් වහන්සේ සංඝයා හා ජීවකගේ නිවසට වැඩම කොට පැන වූ අසුන්හි වැඩ සිටි සේක. උන්වහන්සේට පැන් පිළිගන්වා කැඳ පිරිනමන්නට සැරසුණු කල්හි තථාගතයන් වහන්සේ පාත්‍රය වැසූ සේක. එකල්හි ජීවක “කිමෙක්ද? ස්වාමීනි”යි විචාළේ ය. “විහාරයෙහි එක් භික්ෂුනමක් ඇතය”යි භාග්‍යවතුන් වහන්සේ වදාළහ. ජීවක “වහා ගොස් ඒ භික්ෂූන් වහන්සේ වැඩමවා ගෙන එව”යි මිනිසකු යැවීය. චූලපන්ථක ස්ථවිරයෝ කලින් තමන් විහාරයෙන් බැහැර කළ සහෝදර තෙරණුවන්ට තමන්ගේ බලය දැක්වීම පිණිස විහාරය පුරා සිටින ලෙස භික්ෂූන් නිර්මාණය කළහ. පුරුෂයා විහාරයට ගොස් එහි භික්ෂූන් පිරී සිටිනු දැක වහා ආපසු ගොස් “ස්වාමීනි, විහාරය භික්ෂූන් වහන්සේගෙන් පිරී ඇත්තේය, කැඳවා ගෙන එන්නට ගිය හිමියන් වහන්සේ හඳුනා ගත නො හැකිය”යි බුදුරදුන්ට සැල කෙළේ ය. නුඹ විහාරයට ගොස් පළමු හමු වන භික්ෂුවගේ සිවුරු කොණ අල්වා ගෙන “ශාස්තෲන් වහන්සේ ඔබ කැඳවති යි කියව”යි භාග්‍යවතුන් වහන්සේ වදාළහ. පුරුෂයා එහි ගොස් එසේ කෙළේ ය. එකල්හි විහාරය පිරී සිටි භික්ෂූහු අතුරුදහන් වූහ.
පෙර ජාතිවලදී පින් කොට කරන ලද ප්‍රාර්ථනා ඇතියවුන්ටත් සමීප භවවලදී ධ්‍යානාභිඥා උපදවා ඇති අයටත් පුරන ලද බෝධිසම්භාර ඇති මහා පුරුෂයන්ටත් සමාපත්ති විෂයෙහි තුදුස් ආකාර පුහුණුව නොකළ ද ධ්‍යාන ලැබීමෙන් පසු අභිඥා ද සිද්ධ වේ. චූලපන්ථක තෙරුණුවෝ කාශ්‍යප බුදුරදුන්ගේ ශාසනයෙහි මහණදම් පුරා ඇති කෙනෙකි. එබැවින් උන්වහන්සේට රහත් වූ දිනයේ ම ඒ ප්‍රාතිහාර්‍ය්‍යය කළ හැකි විය. අධිෂ්ඨානයෙන් මැවෙන රූප අධිෂ්ඨාන කළ කාලය ඉක්මීමෙන් ඉබේ ම අතුරුදහන් වේ. ඊට කලින් එකකු වීමට වුවමනා නම් නැවතත් අභිඥාපාදකධ්‍යානයට සමවැදී නැඟිට “එකතු වෙම්වා”යි ඉටිය යුතුය. එසේ කළ කල්හි නිර්මිත රූප අතුරුදහන් වී එකෙක් වේ. ඒ බොහෝ දෙනෙකු වී සිට එකතු වීමේ සෘද්ධිය ය.
තමා අඳුරෙහි සිටියදි අන්‍යයන්ට පෙනෙන සේ සැලැස්වීම, භිත්තිප්‍රාකාරාදියෙන් මුවා වී සිට අන්‍යයන්ට පෙනෙන්නට සැලැස්වීම, දුර සිටින අයට පෙනෙන්නට සැලැස් වීම, අඳුරෙහි හෝ භිත්ති ආදියෙන් මුවා වී හෝ දුර හෝ සිටින්නවුන් තමාට පෙනෙන සේ කිරීම අප්‍රකට දෙය ප්‍රකට කිරීමේ සෘද්ධිය ය. දුර සිටින්නවුන්ට පෙනීමේ ප්‍රාතිහාර්‍ය්‍යය භාග්‍යවතුන් වහන්සේ, තව්තිසා දෙව් ලොව අභිධර්මය දේශනා කළ කාලයේ මුගලන් තෙරුන් වහන්සේ විසින් කර ඇත්තේ ය. යමාමහ පෙළහර දක්නට රැස් වූ පිරිස බුදුරදුන් තව්තිසා දිව්‍යලෝකයට වැඩම කොට එහි වස් විසූ පසු “බුදුන් නො දැක නො යමුය”යි එහි ම රැඳී උන්හ. ඔවුහු මහාපවාරණයට සතියක් තිබියදී මුගලන් මහතෙරුන් වෙත එළඹ, “අපි භාග්‍යවතුන් වහන්සේ වැඩම කරන දිනයක් දැනගන්නට කැමැත්තෙමු”යි කීහ. එකල්හි මුගලන් මහතෙරුන් වහන්සේ තමන් වහන්සේගේ ගමනාගමන දෙක මහජනයාට පෙනෙන සේ ඉටා, පොළොවෙහි ගැලී මහමෙර තුළින් තව්තිසා දෙව්ලොවට ගොස් ශාස්තෲන් වහන්සේගේ පාමුල මතු වී උන්වහන්සේට කාරණය සැල කොට මිනිස් ලොවට නැවත වඩනා දිනය අසා අවුත් මහජනයාට දැන්වූහ. මිනිස් ලොව සිට තව්තිසා දෙව්ලොව දක්වා මුගලන් මහ තෙරුන් වහන්සේගේ ගමනත්, එහි සිට පෙරළා ඊමත් මහජනයාට පෙනිණි. තථාගතයන් වහන්සේ අබිදම් දෙසා මිනිස් ලොවට වඩනා දිනයෙහි උන්වහන්සේගේ වැඩම කිරීම සෑම දෙනාට පෙනෙන ලෙසත් දෙව් මිනිසුන්ට ඔවුනොවුන් පෙනෙන ලෙසත් කළ සේක. තවද මේ ප්‍රාතිහාර්ය තරඞ්ගලවාසී ධම්මදින්න තෙරුන්වහන්සේ විසින් ද කළ බව විසුද්ධි මග්ගයේ සඳහන් කර තිබේ. උන්වහන්සේ තිස්සමහාවිහාරයේ චෛත්‍යය සමීපයේ හිඳ “තීහි භික්ඛවෙ ධම්මෙහි සමන්නාගතො භික්ඛු අපණ්ණකං පටිපදං පටිපන්නො හොති” යනාදීන් අපණ්ණක සූත්‍රයෙන් දහම් දෙසන සේක් වටාපත පොළොවට හැරවූහ. අවීචිය දක්වා ලෝකය පෙනෙන්නට විය. නැවත අහස දෙසට වටාපත දිගු කළහ. බ්‍රහ්මලෝකය දක්වා ලෝකය පෙනෙන්නට විය. මෙසේ ලෝක විවරණය කොට නිරයභය හා ස්වර්ගසම්පත්තිය දක්වා දහම් දෙසූ කල්හි එය ඇසු බොහෝ දෙනා මඟපල ද ලබා නිවන් දුටහ.
සමීපයේ සිටිය ද නො පෙනීමේ ප්‍රාතිහාර්‍ය්‍යය අන්ධකාර නිර්මාණාදියෙන් කරති. භාග්‍යවතුන් වහන්සේ තමන්වහන්සේ සමීපයේ හුන් යස කුලපුත්‍රයා එහි පැමිණ ඔහුගේ පියාට නො පෙනෙන්නට සැලැස්වූහ. තවද තමන් වහන්සේ සමීපයේ ම සිටි දහසක් ඇමතියන් සහිත මහාකප්පින රජු එහි පැමිණ අනෝජා දේවී සහිත දහසක් ස්ත්‍රීන්ට නො පෙනෙන්නට සැලැස්වූහ. මිහිඳුමහරහතන් වහන්සේ ද ලක්දිවට පළමුවෙන් වැඩම කළ දිනයේ තමන් වහන්සේ හා පැමිණි සෙස්සන් රජුට නො පෙනෙන්නට සැලැස්වීමෙන් ඒ ප්‍රාතිහාර්‍ය්‍යය කළහ.
භිත්තිප්‍රාකාරාදියෙහි නො ගැටී ඒවා ඇති තැන් පසු කොට යාමේ ප්‍රාතිහාර්‍ය්‍යය කරන අභිඥාලාභීහු ආකාශ කසිණ පඤ්චමධ්‍යානයෙන් නැගීසිට භිත්ත්‍යාදිය ආකාශය වේවා යි අධිෂ්ඨාන කෙරෙති අධිෂ්ඨාන චිත්තය ඇති වනු සමඟ ම ඒ තැන් ආකාශය වෙයි. ඉන් පසු කිසිවක් නැති තැනකින් යන්නාක් මෙන් ඒ තැන්වලින් යෙති.
පොළොවෙහි ගැළීම මතුවීම කරන සෘධිමත්හු ආපෝකසිණ සාමාපත්තියට සමවැදී නැගිට මෙතෙක් තන්හි පොළොව ජලය වේවායි ඉටති. ඒ සමඟම පොළොව ජලය වෙයි. ඉක්බිති ඔහු වැවක-පොකුණක ජලයෙහි ගැලෙන්නාක් මෙන් එහි ගැලෙයි. එසේ කරන කල්හි පොළොව ජලය වන්නේ සෘද්ධිමතාට පමණෙකි, සෙස්සන්ට එහි ජලයක් නැත, ඔවුනට පෙනෙන්නේ සෘද්ධිමතා පොළොවෙහි ගැළෙන්නා සේ ය. මතු වන කල්හි පෙනෙන්නේ ද පොළොවෙන් මතුවන්නා සේ ය. නිර්මාණය කළ ඒ ජලයෙන් නෑම පීම අත්පා සේදීම භාජනාදි වස්තූන් සේදීම යනාදියෙන් කැමති දෙයක් ද කළ හැකි ය. පොළොව තෙල් ගිතෙල් පැණි ආදිය වන ලෙස සෘද්ධිමතුන්ට නිර්මාණය කල හැකි ය.
පොළොවෙහි මෙන් අහස්හි ගමනාදි ඉරියව් පවත්වන සෘද්ධිමත්හු පඨවි කසිණ සමාපත්තියෙන් නැඟී තමාට වුවමනා අහස් පෙදෙස පොළොව වේවා යි ඉටති. එකෙණෙහි අහස පොළොව වෙයි. ඔවුහු ඒ නිර්මිත පොළොවෙහි ගමන් කරති. වාඩිවී සිටිති. නිදති. සෙස්සන්ට ඒ පොළොව නැත. ඔවුනට පෙනෙන්නේ සෘද්ධිමතා අහසෙහි ම ගමන් කරන ලෙස ය. අහසෙහි හිඳින නිදන ලෙස ය. දියෙහි පොළොවෙහි මෙන් ගමන් කරන සෘද්ධිමත්හු ද පෘථිවිකසිණ ධ්‍යානයෙන් නැඟී ජලය පොළොව වේවා”යි ඉටා එසේ වූ පසු එය මත ගමන් කරති.
හිර සඳ අතගෑමේ ප්‍රාතිහාර්‍ය්‍යය කරන සෘද්ධිමත්හු සඳ හෝ ඉර පිරිමදිනු කැමති කල්හි අභිඥාපාදක චතුර්ථධ්‍යානයෙන් නැඟී සඳ හෝ හිර ආවර්ජනා කොට එය තමන් වෙත පැමිණේ වා යි ඥානයෙන් අධිෂ්ඨාන කෙරෙති. එකෙණෙහි ඔවුන් වෙත හිර හෝ සඳ පැමිණේ. සෘද්ධිමත්හු සෙස්සන් විසින් ළඟ ඇති දෙයක් අත ගාන්නාක් මෙන් හිර - සඳ අතගාති. ඒවා මත පය තබනු කැමති නම් එසේ කරති. වාඩි වනු කැමති නම් ඒවායේ වාඩිවෙති. කොට්ටයක් මෙන් හිසට තබා ගනු කැමති නම් එසේ කරති. මේ ප්‍රාතිහාර්‍ය්‍යය සෘද්ධිමතුන් සියදෙනෙකුට දහස් දෙනෙකුට වුව ද එකවර කළ හැකිය. එයින් අහසේ චන්ද්‍ර සූර්‍ය්‍යයන්ට අමුත්තක් නො වේ. ඒවා එසේ ම අහසෙහි ගමන් කරමින් පවතී. සෘද්ධිමතුන්ට චන්ද්‍ර සූර්‍ය්‍යයන් වෙත ගොස් හෝ මෙහි සිට අත දිගු කොට ඒවා ස්පර්ශ කළ හැකිය.
සෘද්ධිමත් පුද්ගලයාට අපායලෝක දිව්‍යලෝක බ්‍රහ්මලෝක සහිත වූ මේ මහා ලෝකය ස්ව වශයෙහි පැවැත්විය හැකිය. දිව්‍යලෝකයට යනු කැමති නම්, මිනිස් ලොව දිව්‍යලෝකයට ළං කළ හැකිය. බ්‍රහ්ම ලෝකයට යනු කැමති නම්, මිනිස්ලොව බ්‍රහ්ම ලෝකයට ළං කළ හැකිය. දිව්‍යලෝක බ්‍රහ්ම ලෝකයන් මිනිස් ලොවට ද ලං කළ හැකිය. තථාගතයන් වහන්සේ යමාමහපෙළහර කොට දෙව් ලොවට වඩනා සේක්, යුගන්ධර පර්වතය ළං කොට පොළොවෙහි සිට එක් පයක් එහි තැබූහ. මහා මේරු පර්වතය ළං කොට අනික් පය එහි තැබූහ. බුදුරදුන් තව්තිසා දෙව් ලොවින් මිනිස් ලොවට වඩනා දිනයෙහි මුගලන් මහතෙරුන් වහන්සේ සැවැත් නුවරදී දවල් ආහාරය ගෙන තිස්යොදුනකින් ඔබ පිහිටි සංකස්ස නගරයට යනු සඳහා පිටත් වූ මහ පිරිස, සංකස්සය ශ්‍රාවස්තියට ළං කොට එකෙණෙහි ම ඒ නගරයට පැමිණවූහ.
ලක්දිව විසූ චූලසමුද්ද තෙරුන් වහන්සේ විසින් ද මේ සෘද්ධිය කළ බව කියා තිබේ. දුර්භික්ෂ කාලයකදී එක් උදෑසනක චූලසමුද්ද තෙරුන් වහන්සේ වෙත භික්ෂූන් පන්සියයක් පැමිණියහ. තෙරණුවෝ ඒ මහ පිරිසට පිණ්ඩපාතය ලැබිය හැකි තැනක් බලන්නාහු ලක්දිව කිසි තැනක් නො දැක මුහුදින් එතෙර බලන්නාහු පැළලුප් නුවර දැක, ඒ භික්ෂූන් කැඳවාගෙන පොළොව හකුළුවා සැණෙකින් පැළලුප් නුවරට පැමිණියහ. භික්ෂූහු “ස්වාමීනි, මේ කිනම් නගරයක්දැ”යි ඇසූහ. “ඇවැත්නි, පාඨලීපුත්‍ර නගරය”යයි තෙරණුවෝ කීහ. “ස්වාමීනි, පාටලීපුත්‍ර නගරය බොහෝ දුර නො වේදැ”යි භික්‍ෂූහූ කීහ. “ඇවැත්නි, මහලු තෙරවරු දුර ළං කෙරෙති”යි තෙරණුවෝ කීහ. “ස්වාමීනි, මුහුද කොහිදැ”යි භික්ෂූහු කීහ. “ඇවැත්නි, මඟ එක් කුඩා ඇලක් පසු කොට ආවෝ නො වෙත්දැ”යි තෙරණුවෝ කීහ. තෙරණුවෝ “ඇවැත්නි, මහලු තෙරවරු මහත් දේ ද කුඩා කෙරෙතිය”යි කීහ. ලක්දිව විසූ තිස්සගුත්ත නමැති තෙරුන් වහන්සේ ද දඹදිව ශ්‍රී මහ බෝධීන් වහන්සේ ළං කරගෙන මෙහි සිටම වන්දනා කළ බව කියා තිබේ.
සමීපය දුර කිරීම තථාගතයන් වහන්සේ විසින් අංගුලිමාල දමනයේ දී කර තිබේ. උන්වහන්සේ ඍද්ධිබලයෙන් සමීපය දුර කළ බැවින් අංගුලිමාල හට හති වැටෙන තුරු දුව ද තථාගතයන් වහන්සේට ළං විය නො හැකි විය.
මහකසුප් තෙරුන් වහන්සේ බොහෝ වූ දෙය ස්වල්ප කළහ. රජගහනුවර නැකැත් කෙළියක් පවත්නා දිනයක පන්සියයක් කුමාරිකාවෝ කැවුම් ද ගෙන නැකැත් කෙළියට යන්නෝ තථාගතයන් වහන්සේ පිඬු සිඟා වඩිනු දැක ද කිසිවක් නුදුන්නෝ ය. පසුව වඩනා මහාකසුප් තෙරුන් වහන්සේ දැක “අපේ හාමුදුරුවෝ වඩිති”යි සැම දෙනාම කැවුම් ගෙන උන්වහන්සේ වෙත ගියෝ ය. තෙරුන් වහන්සේ, පන්සිය දෙනෙකුන් විසින් දෙන බොහෝ වූ කැවුම් ස්වල්ප කොට තමන් වහන්සේගේ පාත්‍රයෙන් පිළිගත්හ. පන්සිය දෙනකුන් දුන් කැවුම් සියල්ල එක් පාත්‍රයක් විය. තෙරුන් වහන්සේ කැවුම් පාත්‍රය තථාගතයන් වහන්සේට පිළිගැන්වූහ.
මුගලන් මහතෙරුන් වහන්සේ විසින් රජගහ නුවර සමීපයේ සක්ඛර නම් නියම්ගම මච්ඡරිය කෝසිය නමැති සිටු දමනය කිරීමේදී ද කුඩා දෙය මහත් කිරීමේ ප්‍රාතිහාර්‍ය්‍යය කර තිබේ. සිටුවරයා කුඩා කොට පිසවන කැවුම් උන්වහන්සේ සෘද්ධිබලයෙන් මහත් කළහ. විස්තර කථාව ජාතක අටුවාවේ ඉල්ලීස ජාතකයෙන් දත හැකිය. මහකසුප් තෙරුන් වහන්සේ සතියක් නිරෝධසමාපත්තියට සම වැඳී සිට ඉන් නැඟිට දිළින්දෙකුට සංග්‍රහ කරනු පිණිස කාකවලිය නම් දුගියකුගේ ගෙදොර පිඬු පිණිස සිටි සේක. ඔහුගේ බිරිය සැමියා උදෙසා පිළියෙළ කර තිබූ ඇඹුල්කැඳ තෙරුන් වහන්සේට පිළිගැන්වූවාය. තෙරුන් වහන්සේ කැඳ පාත්‍රය ගෙන ගොස් භාග්‍යවතුන් වහන්සේ අතට පිළිගැන්වූහ. භාග්‍යවතුන් වහන්සේ එක් පුද්ගලයෙකුට ප්‍රමාණවත් ඒ කැඳ පාත්‍රය මහා භික්ෂු සංඝයාට ප්‍රමාණවත් වන පරිදි වැඩි කළහ. කැඳ පාත්‍රය සියලු භික්ෂු සංඝයාහට සෑහිණ.
සෘද්ධිමතුන්ට ඕනෑම දෙයක් රන් රිදී, මුතු, මැණික්, තෙල්, ගිතෙල්, මී, සකුරු ආදි කැමති දෙයකට පරිවර්තනය කළ හැකි ය. පිලින්දිවච්ඡ තෙරණුවෝ ඒ ප්‍රාතිහාර්‍ය්‍යය කළහ. උන්වහන්සේ දැරියකගේ හිස තණදරණුවක් පළඳවා එය රන්මල් මාලාවක් කළහ. බිම්සර රජුගේ මාලිගාවද රත්තරන් කළහ. විස්තර කථා පාරාජිකා පාළියේ භේසජ්ජ ශික්ෂාපද නිදානයෙන් දත යුතුය. මහාඅනුල නම් සෘද්ධිමත් තෙරනමක් ව්‍යඤ්ජන නැතිව බත් පමණක් පිඬු සිඟා ලැබ ගංඉවුරක හිඳ වළඳන භික්ෂු පිරිසක් දැක ගඟදිය ගිතෙල් කොට සාමණේරයන්ට දැන්වීය. ඔවුහු ගඟින් භාජනවලට ගිතෙල් ගෙන දුන්හ. සැමදෙනා වහන්සේ ම එදා ඍද්ධි බලයෙන් නිර්මිත ගිතෙල් හා ආහාර වැළඳූහ.
සෘද්ධිමතුන්ට තමන්ගේ ශරීරයෙන් ගිනිදැල් පිට කිරීම, දුම් පිට කිරීම, ජලය පිට කිරීම, බරදෙය සැහැල්ලු කොට ගෙන යාම, වැසි සුළං ඇති කිරීම ආදි නොයෙක් දේ කළ හැකිය. මහක තෙරුන් වහන්සේගේ පුදුම ප්‍රාතිහාර්‍ය්‍යයක් සංයුත්තනිකායේ චිත්තසංයුත්තයේ සඳහන් වේ. මහක තෙරුන් වහන්සේ මච්ඡිකාසණ්ඩ නම් ගමට පැමිණි කල්හි එහි වෙසෙන චිත්ත නම් ගෘහපතියා යම්කිසි සෘද්ධිප්‍රාතිහාර්‍ය්‍යයක් කරන ලෙස උන්වහන්සේගෙන් ඉල්ලා සිටියේය. “එසේ නම් ගෘහපතිය, ඔබගේ උතුරුසළුව මේ පිළෙහි එලා එය මත වියළි තණ ගොඩ ගසන්නය”යි තෙරුන් වහන්සේ වදාළහ. චිත්තගෘහපති උන්වහන්සේ කී පරිදි කෙළේය. තෙරුන් වහන්සේ විහාරයට පිවිස දොර වසා ගෙන යතුරු සිදුරෙන් ගිනි රොටුවක් යවා තණවලට ගිනි දැල්වූහ. තණ ගින්නෙන් දැවී අලූවිය. කිසිවක් නොවී උතුරුසළුව ඉතිරි විය. ගෘහපති උතුරුසළුව ගසා දමා ගෙන මහත් පුදුමයට පැමිණ, “ස්වාමීනි, නුඹ වහන්සේ මේ මච්ඡිකාසණ්ඩයෙහි ම වැඩ වෙසෙන සේක්වා, මම නුඹ වහන්සේට චීවර පිණ්ඩපාත සේනාසන ගිලානප්‍රත්‍යයන් සපයමි”යි කීය. “ගෘහපතිය, ඔබ යහපතක් කියන්නෙහිය”යි තෙරුන් වහන්සේ වදාළහ. උන්වහන්සේ සෙනසුන තැන්පත් කොට පාසිවුරු ගෙන මච්ඡිකාසණ්ඩයෙන් පිටත්ව ගියහ. නැවත කිසිවිටෙක මච්ඡිකාසණ්ඩයට නො පැමිණියහ. පිණ්ඩෝලභාරද්වාජ තෙරුන් වහන්සේ තුන්ගව් පමණ ඇති මහ කළුගලක් පුළුන් පිඬක් සේ කොට පයින් ගෙන රජගහනුවර අහසෙහි සත්වරක් සිසාරා ගිය බව දම්පියාටුවාවෙහි යමක ප්‍රාතිහාර්‍ය්‍ය වස්තුවෙහි දැක්වේ.
තථාගතයන් වහන්සේ විසින් ඒ ඒ පුද්ගලයන් දමනය කරනු පිණිස කරන ලද බොහෝ ගණනක් ප්‍රාතිහාර්‍ය්‍යයන් බෞද්ධ ග්‍රන්ථයන්හි සඳහන් ව ඇත්තේය. ඒවායින් උසස් ම ප්‍රාතිහාර්‍ය්‍යය යමක ප්‍රාතිහාර්‍ය්‍යය ය. එනම් එකවර ශරීරයෙන් ගිනි දිය දෙකම නිකුත් කිරීමය. එය බුදුවරුන්ට මුත් ශ්‍රාවකයන් විසින් කළ නොහෙන ප්‍රාතිහාර්‍ය්‍යයකි. භාග්‍යවතුන් වහන්සේ විසින් බුදුව සත්වන දිනයෙහි දෙවියන්ගේ සැක දුරුකරනු පිණිස බෝධිය සමීපයේදී අහසට පැනනැඟ යමකප්‍රාතිහාර්‍ය්‍යය කළ බවත්, ඥාතීන් දමනය කරනු පිණිස වරක් එය කළ බවත්, තීර්ථකයන් දමනය කිරීමට වරක් එය කළ බවත් ග්‍රන්ථයන්හි සඳහන්ව ඇත්තේය.
සෘද්ධිමතුන්ට කය, චිත්තගතික කොට වක් කළ අතක් දිගු කරන්නාක් මෙන් සැණෙකින් බ්‍රහ්ම ලෝකයට වුව ද යා හැකි ය. චිත්තය කායගතික කොට සෙමින් දෘශ්‍යමාන කයින් ද කැමති තැනකට යා හැකිය. දිව්‍යබ්‍රහ්ම ලෝකවල නො පෙනී ගොස් සිට රූපයක් නිර්මාණය කොට ඒ රූපයෙන් දෙවියන් හා කථා කළ හැකිය. තමන්ගේ රුපයෙන් ම ද සිට කතා කළ හැකිය. අන්‍ය සත්ත්වයන් මැරෙන උපදින නමුත් මෙහි මරණයක් උපතක් නැත, “මේ ලෝකය නිත්‍ය ය, මෙයට උසස් තැනක් නැත” කියා මිථ්‍යාදෘෂ්ටිය ගෙන සිටි බක නම් බ්‍රහ්මයකු දමනය කිරීම පිණිස තථාගතයන් වහන්සේ එහි වැඩම කොට ඔවුන් ඉදිරියේ පෙනී සිට සාකච්ඡා කළහ. එහි ම නො පෙනී සිට ඔවුනට ඇසෙන සේ :-
“භවෙචාහං භයං දිස්වා
භවඤ්ච විභවෙසිනං
භවං නාභිවදිං කිඤ්චී
නන්දිඤ්ච න උපාදියිං”
(මජ්ඣිම නිකාය බ්‍රහ්මනිමන්තනික සුත්ත)
යන ගාථාව ද වදාළ සේක.
ශිඛී බුදුරදුන්ගේ අභිභූ නම් ශ්‍රාවකයන් වහන්සේ බ්‍රහ්ම ලෝකයට ගොස් බ්‍රහ්මයනට පෙනෙමින් ද නො පෙනෙමින් ද කයින් අඩක් පෙනෙන සේ ද සිට දහම් දෙසූහ. උන්වහන්සේ ඒ බ්‍රහ්මලෝකයෙහි සිට,
“ආරභථ නික්ඛමථ යුඤ්ජථ බුද්ධසාසනෙ,
ධුනාථ මච්චුනො සෙනං නළාගාරං ව කුඤ්ජරො
යො ඉමස්මිං ධම්මවිනයෙ අප්පමත්තො විහෙස්සති,
පහාය ජාති සංසාරං දුක්ඛස්සන්තං කරිස්සති”
(සංයුත්ත නිකාය බ්‍රහ්මසංයුත්ත)
යන ගාථා දහසක් සක්වලට ඇසෙන සේ දේශනය කළහ.
කුමාරවේශ - රාජවේශ - දේවවේශ - ශක්‍රවේශ -නාගවේශ - සුපර්ණවේශාදි නොයෙක් වෙස් ද සෘද්ධිමතුන්ට ගත හැකිය. හස්ති අස්ව ගවාදි නොයෙක් සත්ත්වරූප හා ගංගා - සමුද්‍ර - වෘක්ෂ - පර්වතාදිය ද නිර්මාණය කළ හැකිය. මුගලන් මහ තෙරුන් වහන්සේ නන්දෝපනන්ද දමනයේදී නාගවේශය හා ගුරුළු වේශය ගත් බව කියා තිබේ.
මෙතෙකින් දක්වන ලද ප්‍රාතිහාර්‍ය්‍යයන් සිදු කිරීමට සමත් චතුර්ථධ්‍යාන සම්ප්‍රයුත්ත ඥානය සෘද්ධිවිධඥාන නම් වූ විද්‍යාව ය.
අෂ්ටසමාපත්ති විෂයෙහි වශීභාවය ඇති කර ගෙන සිත පිරිසිදු බවට, මෘදුබවට, කර්මණ්‍යබවට පමුණුවා ගෙන ඇති “සෘද්ධිමත් පුද්ගලයා හට තමාගේ ඒ ශුද්ධචිත්තය ශබ්දයන් ඇසීමට යොමු කළ කල්හි අපේ කන්වලට නො ඇසෙන ඉතා සියුම් ශබ්ද ද ඒ සිතට දැනෙන්නේ ය. දුර ශබ්ද ද ඉතා දුර වූ දෙව්ලොව බඹලොව පරසක්වළ ශබ්ද ද ළඟසිට අසන්නාක් මෙන් පිරිසිදු ලෙස දැනෙන්නේය. පියවි කනට නොඇසෙන සියුම් වූ ද, දුර වූ ද ශබ්දයන් ඇසීමට සමත් වන ධ්‍යානලාභීන්ගේ චතුර්ථධ්‍යාන ප්‍රඥාව දිව්‍යශ්‍රෝත්‍රඥාන නම් වූ විද්‍යාව ය.
බලවත් කුශලකර්මයෙන් උපන් දෙවියන්ගේ කන්වලට ඒවා ඉතා යහපත් බැවින් මිනිස් කන්වලට නොඇසෙන ශබ්ද ඇසෙන්නේය. මේ ඥානය දිව කනක් වැනි බැවින් එයට දිව්‍යශ්‍රෝත්‍රඥාන යන නම ව්‍යවහාර කරනු ලැබේ.
ධ්‍යාන ලබා සිත පිරිසිදු කරගත් පුද්ගලයාගේ ඒ යහපත් සිත අනුන්ගේ සිත් අනුන්ගේ සිත් දැන ගැනීම සඳහා පරසන්තානයට යොමු කළ කල්හි ඔහුගේ සිතට අනුන්ගේ සිත් දැනෙන්නට වන්නේ ය. අනුන් සිතන දෙය ඔහුට කිය හැකි වන්නේ ය. සාරාගචිත්ත - වීතරාගචිත්ත - සදෝසචිත්ත - වීතදෝසචිත්ත - සමෝහ චිත්ත - වීතමෝහචිත්තාදි වශයෙන් සොළොස් ආකාරයකින් ඒ ඥානය ඇතියන්ට පර සිත් දත හැකි වන්නේය. අනුන්ගේ සිත් දක්නා වූ ඒ නුවණ පරචිත්තවිජානනඥාන නම් වූ විද්‍යාව ය.
පූර්වේනිවාසානුස්මෘතිඥානය, දිව්‍යංචක්ෂුරභිඥාව, ආශ්‍රවක්ෂයකරඥානය යන විද්‍යා තුන ත්‍රිවිද්‍යාව වශයෙන් කලින් විස්තර කරන ලදී. ඒ තුන ද සමඟ විද්‍යා අටක් වේ. ඇතැම් බුද්ධශ්‍රාවකයෝ ද ඒ අෂ්ට විද්‍යාවෙන් යුක්ත වෙති. තථාගතයන් වහන්සේ ඉතා උසස් ලෙසින් අෂ්ටවිද්‍යාවෙන් යුක්ත වෙති.