(1) කලාප වශයෙන් ද,
(2) යමක වශයෙන් ද,
(3) ක්‍ෂණික වශයෙන් ද,
(4) පටිපාටි වශයෙන් ද,
(5) දෘෂ්ටි උද්ඝාටන වශයෙන් ද,
(6) මාන සමුද්ඝාටන වශයෙන් ද,
(7) නිකන්ති පරියාදාන වශයෙන්දැ යි සත් පරිද්දෙකින් විදර්‍ශනා කරන්නේ යැ.
කලාප වශයෙන්, කලාප නම්:- ඵස්ස- වේදනා- සඤ්ඤා- චේතනා- චිත්ත- යන ඵස්ස පඤ්චමක ධර්‍මයෝ යි. කලාප වශයෙන් සන්මර්‍ශනය කරන පරිදි “ඉධ භික්ඛු ඉති පටිසංචික්ඛති. යෙ ඉමෙ කෙසා අනිච්චා- දුක්ඛා- අනත්තානි සම්මසනෙ උප්පන්නා ඵස්සපඤ්චමකා ධම්මා. යෙ ච ලොමා -පෙ- මත්‍ථ ලුඞ්ගං අනිච්චා දුක්ඛමනත්තානි” ‘මෙ සසුනෙහි යෝගී භික්‍ෂුතෙමේ මේ කේස අනිත්‍ය යැ, දුඃඛ යැ, අනාත්මයැ යි සන්මර්‍ශනය කිරීමේ දී උපන් ඵස්ස පඤ්චමක නාම ධර්‍මයෝ අනෙක් - කොටසකට නො පැමිණ පුරුක් - පුරුක්වැ කොටස් - කොටස්වැ රත් කබෙලක ලූ තල සේ තට - තට වන අනුකරණයෙන් විනාශ වෙති. එහෙයින් අනිත්‍යය හ, දුඃඛය හ, අනාත්මයහ යි සන්මර්‍ශනය කෙරේයැ යි මෙසේ සලකයි. මේ විශුද්ධි කථාවෙහි*[1] ක්‍ර‍මය යි.
*ආර්‍ය්‍යවංශ කථාවෙහි* යට රූප සප්තකයෙහි සත් තැනෙක කී රූපය අනිස යැ, දුක යැ. අනතයැ යි පැවැති සිත ද අනිස යැ, දුක යැ, අනතයැ යි අනික් සිතකින් සන්මර්‍ශනය කරන්නේ කලාප වශයෙන් සන්මර්‍ශනය කරන්නේ නමැයි කියන ලදී. ඒ අතිශයින් යුක්ත වේ. එහෙයින් සෙසු යමකාදිය ද ඒ නයින් ම බෙදන්නෙමු.
(රූප සප්තක සන්මර්‍ශනය රූප ධර්‍මයන්හි ඝන විනිර්භෝග කොට පැවැත්තේ යැ. ඒ විෂයෙහි වූ අරූප ධර්‍ම සන්මර්‍ශනය අතිශයින් අනිත්‍ය ලක්‍ෂණය ප්‍ර‍තිවේධය පිණිස පවතීය යි අතිශයින් යුක්ත යැ. එහෙත් එහි නො කී කේශාදිය සන්මර්‍ශනය කොට ඒ විෂයෙහි පැවැති අරූපධර්‍ම සන්මර්‍ශන කර්‍මස්ථානය අභිනව වන හෙයින් අනිත්‍ය ලක්‍ෂණ ප්‍ර‍තිවේධයට පහසු නො වේ. පෙර පැවති සන්මර්‍ශන විෂය හැර අනෙක් සන්මර්‍ශන විෂයයක් ගත් හෙයිනි. යනු ටීකා යි.)
(2) යමක වශයෙන් :- මෙහි ඒ යෝගී තෙමේ පෙර කී අදාන - නික්ඛෙප රූපය අනිත්‍ය යැ, දුඃඛයැ, අනාත්ම යැ යි සන්මර්‍ශනය කොට; ඒ සන්මර්‍ශනය කළ චිත්තය ද අනික් සිතකින් අනිත්‍ය - දුඃඛ - අනාත්ම වශයෙන් සන්මර්‍ශනය කිරීමෙන් රූපා‘රූප යුගළ වශයෙන් විදර්‍ශනා වැඩීම ද යමක වශයෙන් සන්මර්‍ශනය කිරීම යි.
වයොවුද්ධත්‍ථගාමි රූපය ද, ආහාරමය රූපය ද, උතුමය රූපය ද, කර්‍මජ රූපය ද, චිත්ත සමුත්‍ථාන රූපය ද, ධර්‍මතා රූපය ද, අනිත්‍ය - දුඃඛ අනාත්ම වශයෙන් සන්මර්‍ශනය කොට ඒ සන්මර්‍ශනය කළ චිත්තය ද අනික් සිතකින් සන්මර්‍ශනය කෙරේ නම් ඒ යමක (යුගල) වශයෙන් සන්මර්‍ශනය කිරීම නම් වේ. මේ යමක වශයෙන් සන්මර්‍ශනය කිරීමයි.
(3) ක්‍ෂණික වශයෙන් :- ඒ යෝගි තෙමේ පෙරකී ආදානනික්‍ෂෙප රූපය අනිත්‍ය - දුඃඛ - අනාත්ම වශයෙන් සන්මර්‍ශනය කොට ඒ රූප විදර්‍ශනා කළ පළමුවන සිතද ‘අනිත්‍ය යැ, දුඃඛ යැ, අනාත්මයැ’යි සන්මර්‍ශනය කොට ඒ සිත ද අනිත්‍යාදී වශයෙන් සන්මර්‍ශනය කොට මෙසේ දෙවන, තුන්වන, සතරවන සිතදැ යි සිත් සතරක් සන්මර්‍ශනය කිරීම ක්‍ෂණික වශයෙන් සන්මර්‍ශනය කිරීම නම් වේ.
නැවැතැ වයොවුද්ධත්‍ථගාමි රූපය, ආහාරමය රූපය, උතුමය රූපය, කර්‍මජ රූපය, චිත්ත සමුට්ඨාන රූපට්ඨාය, ධම්මතා රූපය, අනිත්‍ය යැ, දුඃඛයැ, අනාත්මයැ යි සන්මර්‍ශනය කොට ඒ ප්‍ර‍ථම චිත්තය දෙ වැනි සිතින් ද, දෙවැනි සිත තුන් වැනි සිතින් ද, තුන් වැනි සිත සතර වැනි සිතින් ද, සතර වැනි සිත පස් වැනි සිතින් ද, සන්මර්‍ශනය කෙරේ. මෙසේ රූප පරිග්‍ර‍හ චිත්තයෙහි පටන් සතර-සතර සිතක් සන්මර්‍ශනය කිරීම ක්‍ෂණික වශයෙන් සන්මර්‍ශනය කිරීම නම් වේ.
(4) පටිපාටි වශයෙන්:- ආදාන නික්ඛේප වශයෙන් සන්මර්‍ශනය කළ රූපය ‘අනිත්‍ය යැ, දුඃඛ යැ, අනාත්මයැ’යි විදර්‍ශනා වඩා ඒ විදර්‍ශනා වැඩු පළමු සිත අනිත්‍ය යැ, දුඃඛ යැ, අනාත්මයැ යි ද, දෙවෙනි සිත විදර්‍ශනා වැඩු තුන් වන සිතදැයි මෙසේ පිළිවෙලින් දස වැනි සිත ‘අනිත්‍ය යැ, දුඃඛ යැ, අනාත්මයැ’යි එකොළොස්වන සිතින් සන්මර්‍ශනය කෙරේ.
මෙසේ සෙසු වයොවුද්ධත්‍ථගාමී රූපය ද -පෙ- ධර්‍මතා රූපයදැ යි සෙසු රූපයන් විදර්‍ශනා වඩා ඒ විදර්‍ශනා කළ සිත් ද, දස වන සිත් තෙක් අනිත්‍යාදි වශයෙන් සන්මර්‍ශනය කෙරේ. මෙසේ විදර්‍ශනා පිළිවෙලින් මුළු දවසම සන්මර්‍ශනය කිරීමට වටනේ යැ. දස වැනි සිත තෙක් විදර්‍ශනා වැඩීමෙන් රූප කර්‍මස්ථානය ද, අරූප කර්‍මස්ථානය ද ප්‍ර‍ගුණ වේ. එහෙයින් ‘දස වැනි සිත තෙක් සන්මර්‍ශනය කළ යුතුයැ’යි කියන ලදි. මෙසේ සන්මර්‍ශනය කිරීම පටිපාටි වශයෙන් (පිළිවෙලින්) සන්මර්‍ශනය කිරීම නම් වේ.
(5) දිට්ඨිඋග්ඝාටන වශයෙන් ද
(6) මාන උග්ඝාටන වශයෙන්ද
(7) නිකන්ති පරියාදන වශයෙන්දැ යි යන මේ තුනෙහි වෙන ම සන්මර්‍ශනයෙක් නැති.
යට රූප සප්තකයෙහි රූපය ද මේ අරූප සප්තකයෙහි අරූපය ද විදර්‍ශනාවට නගා ඒ නාම-රූපයන් ගෙන් මත්තෙහි අනෙක් සත්ත්‍වයකු නො දකී. එසේ සත්ත්‍වයෙකු නො දුටු තැන් පටන් සත්ත්‍ව සංඥාව උගුළුවන ලදි. සත්ත්‍ව සංඥාව උගුළුවා හළ සිතින් සංස්කාර පරිග්‍ර‍හ කරන්නහුට ම දෘෂ්ටිය නූපදී. දෘෂ්ටිය නූපදනා කලැ දෘෂ්ටිය උගුළුවන ලද්දී නම් වේ. දෘෂ්ටි උද්ඝාටිත සිතින් සංස්කාරයන් සන්මර්‍ශනය කරන්නහුට මානය නූපදී. මානය නූපදනා කල මානය සමුද්ඝාටිත නම් වේ. මානය සමුද්ඝාටිත සිතින් සංස්කාර පරිග්‍ර‍හ කරන්නා හට තෘෂ්ණා නූපදී. තෘෂ්ණා නූපදනා කල්හි නිකන්තීය (සියුම් තෘෂ්ණාව) ක්‍ෂය වේ. මේ (පළමු) විශුද්ධි කථාවෙහි කියන ලද ක්‍ර‍මය යි.
ආර්‍ය්‍යවංශ කථාවෙහි:- “දිට්ඨිඋග්ඝාටනතො, මානසමුග්ඝාටනතො, නිකන්තිපරියාදනතො” යි ‘දෘෂ්ටිය උගුළුවන හෙයින් ද, මානය නැසීමෙන් ද, නිකන්තිය ක්‍ෂය කිරීමෙන්දැ’ යි මාතෘකා තබා මේ ක්‍ර‍මය දැක්වී.
“මම විදර්‍ශනා කරමි. විදර්‍ශනාව මාගේයැ යි” මෙසේ (සත්කාය දෘෂ්ටියෙන්) ගන්නවුන්ගේ ආත්ම දෘෂ්ටිය නොසිඳේ. “සංස්කාරයෝ ම සංස්කාරයන් විදර්‍ශනා කෙරෙති. අනිත්‍යාදි වශයෙන් විනිශ්චය කෙරෙති. පරිග්‍ර‍හ කෙරෙති, පිරිසිඳිතියැ”යි ගන්නහුට වනාහි දෘෂ්ටිය උද්ඝාටනය වේ.
‘මම මනාව විදර්‍ශනා කරමි. මාගේ විදර්‍ශනාව මැනැවැ යි” ගන්නහුන් ගේ මාන නො නැසේ. එතෙකුදු වුව “සංස්කාරයෝ ම සංස්කාරයන් විදර්‍ශනා කෙරෙති. සන්මර්‍ශනය කෙරෙති. විනිශ්චය කෙරෙති. පරිග්‍ර‍හ කෙරෙති. පිරිසිඳිත්යැ” යි ගත්තහු ගේ මානය සමුද්ඝාටනය වේ.
‘මා විදර්‍ශනා කළ හැකියැ යි” විදර්‍ශනාව ආස්වාදනය කරන යෝගීහු ගේ නිකන්ති නම් වූ සියුම් තෘෂ්ණාව ක්‍ෂය නොවේ. සංස්කාරයෝ ම සංස්කාරයන් විදර්‍ශනා කෙරෙති. සන්මර්‍ශනය කෙරෙති. විනිශ්චය කෙරෙති. පරිග්‍ර‍හ කෙරෙති. පිරිසිඳිත්යැ යි” ගන්නා වූ යෝගීහු ගේ සියුම් තෘෂ්ණාව ක්‍ෂය වේ. සංස්කාර ආත්ම වේ නම් ආත්මය යි ගන්නට වටී. අනාත්ම වූ සංස්කාර ආත්මය යි තීර්‍ථකයන් විසින් ගන්නා ලදී. එහෙත් ඒ සංස්කාර ‘තමා වසයෙහි නො පවත්නා හෙයින් අනාත්ම යැ ඇතිවැ නැති වන අනර්‍ථයෙන් අනිත්‍ය යැ ඉපදීම් - වැනසීම් දෙක්හි පෙළන හෙයින් දුක්යැ’යි ද දක්නහුගේ දෘෂ්ටිය උද්ඝාටනය වේ.
තවද සංස්කාර නිත්‍ය නම් නිත්‍යයැ යි ගන්නට වටී. අනිත්‍ය වූ ම සංස්කාර තීර්‍ථකය්න නිත්‍යය යි ගන්නා ලදි. එහෙයින් ඒ සංස්කාර ‘ඇතිවැ නැති වන හෙයින් අනිත්‍ය යැ. උත්පාද - ව්‍යය දෙක්හි පෙළ හෙයින් දුක් යැ, වශයෙහි නො පවත්නා හෙයින් අනාත්මයැ’ යි දක්නා යෝගීහු ගේ මානය සමුද්ඝාටනය වේ.
තවද සංස්කාර සැප වේ නම් සැපය යි ගන්නට වටී. එහෙත් දුක් වූ ම සංස්කාර තොටුවන් විසින් සැපයැ යි ගන්නා ලදි. එහෙයින් ඒ සංස්කාර ‘උත්පාද - ව්‍යය දෙක්හි පෙළන හෙයින් දුක් යැ, ඇති වැ නැති වන හෙයින් අනිත්‍ය යැ, වශයෙහි නො පවත්නා හෙයින් අනාත්මයැ යි,
මෙසේ සංස්කාර අනාත්ම හෙයින් දක්නහුගේ ආත්ම දෘෂ්ටිය සමුද්ඝාටනය වේ. අනිත්‍ය හෙයින් දක්නහුගේ මාන සමුද්ඝාටනය වේ. දුක් වශයෙන් දක්නහුගේ නිකන්ති පරියාදානය වේ. ‘මෙසේ මේ විදර්‍ශනය තම- තමාගේ ස්ථානයෙහි ම සිටියේ වේය’යි මෙසේ අරූප සත්තක වශයෙන් ද ත්‍රිලක්‍ෂණයට නගා සංස්කාර සන්මර්‍ශනය කෙරේ. මෙතෙකින් ඒ යෝගීහට රූප කර්‍මස්ථානය ද, අරූප කර්‍මස්ථානය ද, ප්‍ර‍ගුණ වේ.
විශේෂ:- යට කී පිළිවෙලින් විදර්‍ශනා වැඩීමෙහි නියුතු යෝගීහු ගේ අනත්තානුපස්සනාව යම් කලෙක තියුණු වැ, ශූර වැ, විශද වැ, පවතී නම්, ඉතිරි දෙක එයට අනුවර්‍තක වේ නම් එකල ඒ යෝගී විසින් දෘෂ්ටි උද්ඝාටනය කරන ලදි. සියලු දෘෂ්ටීහු ආත්ම දෘෂ්ටිය මුල් කොට ගනී. අනත්තානුපස්සනාව ආත්ම දෘෂ්ටියට සෘජු වැ ප්‍ර‍තිපක්‍ෂ යි.
අනිත්‍ය සංඥාව තියුණු වැ ශුරවැ විශදවැ පවත්නා කල ඉතිරි දෙක එයට අනුවර්‍තක යැ. එකල මේ යෝගී මාන සමුද්ඝාටනය කෙරේ. අනිත්‍ය බව ඇති කල්හි ම “මේ නිත්‍ය යැ මේ ධුවයැ යි” මාන වශයෙන් ජල්පනය නො වේ. බකබ්‍ර‍හ්මයාගේ මෙනි. අනිච්චානුපස්සනාව ම නිත්‍ය ග්‍රාහයට සෘජු ප්‍ර‍තිපක්‍ෂ යි.
දුක්ඛානුපස්සනාව තීක්‍ෂණවැ, ශූරවැ, පවත්නා කලැ ඉතිරි දෙක තදනුවර්‍තක යැ. එකල නිකන්තිය ප්‍ර‍හීණ කළා නම් වෙයි. සුඛ සංඥාව ඇති කල ම තෘෂ්ණාග්‍රාහය වේ. දුක්ඛානුපස්සනාව ද නිකන්ති ප්‍ර‍තිපක්‍ෂ යි.
මෙසේ ත්‍රිවිධ අනුපස්සනාවන් ගේ කෘත්‍ය විශේෂ වශයෙන් දෘෂ්ටි උද්ඝාටනාදිය වේ. (ටීකාගත විස්තර)
මෙසේ ඒ යෝගී තෙමේ මේ නයින් රූප - අරූප කර්‍මස්ථානය පුහුණු වූයේ මෙසේ පුහුණු වූ රූප-අරූප කමටහන් අත්තේ මතු භඞ්ගානුපස්සාවෙහි පටන් පහාන පරිඤ්ඤා වශයෙන් සියලු ආකාරයෙන් පැමිණිය යුතු අටළොස් (18) මහා විදර්‍ශනාවෙන් මෙහිදී පළමු කොට එක දේශයක් ප්‍ර‍තිවේධ කිරීමෙන් එයට ප්‍ර‍තිපක්‍ෂ වූ ධර්‍ම විෂ්කම්භනය කෙරේ.
-
විවාර්‍ය්‍යයි. ↑