ඒ භාග්‍යවතුන් වහන්සේ කවර-කවර කාරණයෙකින් අර්‍හත් වන සේක් ද, 1. ක්ලේශයන් කෙරෙන් ආරක වැ-දුරු වැ සිටිනා බැවින් ක්ලේශ අරි-සතුරන් නොහොත් පුඤ්ඤාභිසංඛරාදි අර -දැවි හත-නැසූ බැවින් 3. ප්‍ර‍ත්‍යයාදියට අහී - සුදුසු බැවින් 4. පව් කිරීම පිළිබඳ රහ-රහස් නැති බැවින් යන මේ මේ කාරණයෙන් උන්වහන්සේ අරහ-අර්‍හත් වන සේක.
ඒ එසේ මැ යි:-
1. උන්වහන්සේ සකල ක්ලේශයන් කෙරෙන් ආරක ය. (ඉතා දුරස්ථය) අර්‍හත්මාර්‍ගඥානයෙන් ස්වාසනා සකල ක්ලේශ විධවංශනය කළ බැවිනි. එහෙයින් උන්වහන්සේ අරහ අර්‍හත් ය. මේ අර්‍ථය ම ගාථායෙනු දු දක්වයි.
“සො තතො ආරකා -නාම - යස්ස යෙනාසමඞ්හිතා
අසමඞ්ගී ච දොසෙහි - නාථො තෙනාරහං මතො” යි.
‘යමක්හුගේ යමක්හු හා අසමඞ්ගිත්‍වය වේ ද, එහෙයින් හෙතෙමේ ආරකා නම. භාග්‍යවතුන් වහන්සේ කෙලෙසුන් හා අසමඞ්ගී ය. එහෙයින් උන්වහන්සේ අර්‍හත් යයි දක්නා ලදි, යනු අර්‍ථ යි. (“ආරකා යන මෙහි ආකාරයට භස්ව ද කකාරයට හකාර ය ද, අනුස්වාර ද කොටැ නිරුක්ති නයයෙන් “අරහං” යි පදසිද්ධි දත යුතු යනු සන්න යි.)
2. උන්වහන්සේ විසින් ඒ ක්ලේශ අරීහු (කෙලෙස් සතුරෝ) මාර්‍ගඥානයෙන් නසා පියන ලදහ. එහෙයින් අරහං (අර්‍හත්) ය. මේ අර්‍ථය ම ගාථායෙනුදු දක්වයි.
“යස්මා රාගාදිසංඛාතා - සබ්බෙ’පි අරයො හතා
පඤ්ඤාසත්‍ථෙන නාථෙන - තස්මා පි අරහං මතො”යි.
‘යම් හෙයකින් නාථයන් වහන්සේ විසින් ප්‍ර‍ඥා නමැති ශස්ත්‍රයෙන්, රාගාදි සංඛ්‍යාත සියලු අරීහු නසන ලද්දේ ද එහෙයින් ද උන්වහන්සේ අරහං (අර්‍හත්) ය, යනු අර්‍ථ යි. (අරිහත යනු නිරුක්ති නයයෙන් අරහං යි විණි.)
තවද සංසාරය රථ චක්‍ර‍යක් වැන්න. අවිද්‍යාව හා භව තෘෂ්ණාව එහි නාභිය. පුඤ්ඤාදි අභිසංඛාර අර හෙවත් දැවිය ජරාමරණ නිම්වලල්ලය. ආශ්‍ර‍ව සමුදය නමැති අකුරින් විද්‍ය ත්‍රිභව නමැති රථයෙහි යොදන ලදුව අනාදිමත් කාලයක් මුළුල්ලෙහි පවත්නේ ය. තථාගතයන් විසින් ඒ සංසාර නමැති චක්‍ර‍යාගේ පුඤ්ඤාභි සංඛරාදි නමැති අර බෝ මැඩ දී වීර්‍ය්‍ය නමැති පාදයෙන් ශීල නමැති පෘථිවියෙහි පිහිටා ශ්‍ර‍ද්ධා නමැති අතින් කර්‍මක්‍ෂයකරඥාන නමැති පොරොව ගෙනැ කපා පියන ලද්දේ ය. එසේ හෙයින් (අර හත බැවින්) උන්වහන්සේ අරහං (අර්‍හත්) ය. අර හත යන තන්හි නිරුක්ති නයයෙන් අරහං විය.
තවද සංසාර චක්‍ර‍ය යනු නො පෙණෙන අක් - මුල් ඇති සංසාරවෘත්තය යි. ඒ සංසාර චක්‍ර‍යාගේ මුල බැවින් අවිද්‍යාව නාභියය. අවශානය බැවින් ජරාමරණ නිම්වලල්ලය. සංඛාර, විඤ්ඤාණ, නාම-රූප, සළායතන, ඵස්ස, වේදනා, තණ්හා, උපාදාන, භව, ජාති යන සෙසු දශධර්‍මයෝ අර ය; අවිද්‍යාව මුල් කොටැ ඇති බැවින් හා ජරා - මරණ අවසාන කොටැ ඇති බැවින් ය.
(මෙසේ සංසාර චක්‍ර‍යාගේ අවිද්‍යාව මුල බව ද, ජරා - මරණ අවශානය බව ද, සංඛාරාදි දශය මැද බව ද දක්වා භවත්‍ර‍යයෙහි එකිනෙක එකිනෙකට පිළිවෙළින් ප්‍ර‍ත්‍යය වන සැටි සැකෙවින් දක්වයි.)
දුඃඛාදි චතුස්සත්‍යයෙහි නො දැන්ම හෙවත් මෝහය අවිද්‍යා නම. කාමභවයෙහි අවිද්‍යාව කාමභවයෙහි සංස්කාරයන්ට ද, රූපභවයෙහි අවිද්‍යාව රූපභවයෙහි සංස්කාරයන්ට ද, අරූපභවයෙහි අවිද්‍යාව අරූපභවයෙහි සංස්කාරයන්ට ද ප්‍ර‍ත්‍යය වන්නේ ය.
(කාමාවචර-රූපාවචර-අරූපාවචර කුශලාකුශල චේතනා සංස්කාර නම) කාමභවයෙහි සංස්කාර කාමභවයෙහි ප්‍ර‍තිසන්‍ධි විඥානයට ද, රූපභවයෙහි සංස්කාර රූපභවයෙහි ප්‍ර‍තිසන්‍ධි විඥානයට ද, අරූපභවයෙහි සංස්කාර අරූපභවයෙහි ප්‍ර‍තිසන්‍ධි විඥානයට ද ප්‍ර‍ත්‍යය වන්නේ ය.
කාමභවයෙහි ප්‍ර‍තිසන්‍ධි විඥානය කාමභවයෙහි නාම - රූපයන්ට ද, රූපභවයෙහි ප්‍ර‍තිසන්‍ධි විඥානය රූපභවයෙහි නාම-රූපයන්ට ද, අරූපභවයෙහි ප්‍ර‍තිසන්‍ධි විඥානය අරූපභවයෙහි නාමයන්ට ද, (එහි රූප නැති බැවිනි) ප්‍ර‍ත්‍යය වන්නේ ය.
කාමභවයෙහි නාම - රූප කාමභවයෙහි ෂඩායතනයන්ට ද, රූපභවයෙහි නාම-රූප රූපභවයෙහි චක්ඛු, සොත, මන යන ආයතනත්‍ර‍යට ද, (එහි ඝාණ, ජිව්හා, කාය, ආයතන නැති බැවිනි) අරූපභවයෙහි නාමය අරූපභවයෙහි එකම මනායතනයට ද ප්‍ර‍ත්‍යය වන්නේ ය.
කාමභවයෙහි ෂඩායතනය කාමභවයෙහි චක්ඛුසම්ඵස්සාදි ෂඩ්විධ ස්පර්‍ශයට ද, රූප භවයෙහි චක්ඛු, සෝත, මන යන ආයතනත්‍ර‍ය රූපභවයෙහි චක්ඛුසම්ඵස්ස, සොතසම්ඵස්ස, මනොසම්ඵස්ස යන ස්පර්‍ශත්‍ර‍යට ද, අරූපභවයෙහි මනායතනය අරූපභවයෙහි එක ම මනොසම්ඵස්සයට ද ප්‍ර‍ත්‍යය වන්නේ ය.
කාමභවයෙහි ෂඩ්විධ ස්පර්‍ශ එහි චක්ඛුසම්ඵස්සජ වේදනා ආදි ෂඩ්විධ වේදනාවට ද, රූපභවයෙහි ත්‍රිවිධ ස්පර්‍ශ එහි ත්‍රිවිධ වේදනාවට ද, අරූපභවයෙහි එකම මනෝසම්ඵස්සය එහි මනෝසම්ඵස්සවේදනාවට ද ප්‍ර‍ත්‍යය වන්නේ ය.
කාමභවයෙහි ෂඩ්විධ වේදනාව එහි රූපතණ්හාදි ෂඩ්විධ තෘෂ්ණාවට ද, රූප භවයෙහි ත්‍රිවිධ වේදනාව එහි ත්‍රිවිධ තෘෂ්ණාවට ද, අරූපභවයෙහි එකම මනොසම්ඵස්සජ වේදනාව එහි ධම්මතණ්හාවට ද ප්‍ර‍ත්‍යය වන්නේ ය.
ඒ ඒ භවයෙහි ඒ ඒ තෘෂ්ණාව උපාදානයට ද, උපාදානය භවයට ද, භවය ජාතියට ද, ජාතිය ජරා-මරණාදියට ද මෙසේ ම ප්‍ර‍ත්‍යය වන්නේ යි.
එහි විස්තරය මෙසේ ය.
ඇතැම් පුද්ගලයෙක් “කාමසැප වළඳන්නෙමි”යි කාමූපදාන හේතුයෙන් කයින් වචනයෙන් සිතින් පව්කොටැ අපායයෙහි උපදියි. ඔහුට ඒ උපැද්මට හේතු වූ කර්‍මය කර්‍මභවය යි. කර්‍මයෙන් උපන් ස්කන්‍ධ උත්පත්ති භවය යි. ඒ ස්කන්‍ධයන්ගේ පහළවීම ජාතිය යි. ඔවුන්ගේ මේරීම ජරාව යි. ඔවුන් බිඳී යාම මරණය යි.
තව ද අනෙකෙක් ‘ස්වර්‍ග සැප විඳින්නෙමි’ යි එසේ ම කුසල් කොටැ එයින් ස්වර්‍ගයෙහි උපදියි. ඒ උපැදීමට හේතු වූ කර්‍මය කර්‍ම භවය යි. කර්‍මයෙන් උපන් ස්කන්‍ධ උත්පත්ති-භවය යි. ඒ ස්කන්‍ධයන්ගේ පහළවීම ජාතිය යි. මේරීම ජරාව යි. බිඳී යාම මරණය යි.
තවද කිසිවෙක් ‘බ්‍ර‍හ්ම සම්පත් විඳින්නෙමැ යි” කාමුපාදාන හේතුයෙන් ම මෛත්‍රී හෝ කරුණා හෝ මුදිතා හෝ උපේක්‍ෂා හෝ වඩා ඒ භාවනා පාරිපූරියෙන් බඹලොව උපදියි. ඒ උපැද්මට හේතු වූ කර්‍මය කර්‍මභවය යි. සෙස්සට යට කී සේ ය.
තවද කිසිවෙක් “අරූපභවයෙහි සම්පත් විඳින්නෙමි”යි ආකාසාන-ඤ්චායතනාදි සමාපත්ති වඩා එයින් එහි උපදියි. ඒ උපැද්මට හේතු වූ කර්‍මය කර්‍මභවය යි. කර්‍මයෙන් උපන් ස්කන්‍ධ උප්පත්තිභවය යි. ස්කන්‍ධයන්ගේ පහළවීම ජාතිය යි. මේරීම ජරාව යි. බිඳීයාම මරණ යයි.
දිට්ඨුපාදානාදි සෙසු උපාදානමූලකත්‍වයෙහි ද යෙදෙන පරිදි මෙසේ ම දත යුතු.
අවිද්‍යාව හේතු ය, සංස්කාර හේතුසමුත්පන්න ය, මේ අවිද්‍යාසංස්කාර යන දෙක ම හේතුසමුත්පන්නය යි මෙසේ ප්‍ර‍ත්‍යය පිරිසිඳැ දැන් ම ධර්‍මස්ථිතිඥානයි. (හෙවත් ප්‍ර‍තීත්‍ය සමුත්පාදාවබොධය යි) (අවිද්‍යාව ආශ්‍ර‍වසමුදය ය) අතීතයෙහිද, අනාගතයෙහි ද අවිද්‍යාව හේතු ය, සංස්කාර හේතුසමුත්පන්නය. මේ දෙක ම හේතුසමුත්පන්නනය යි ප්‍ර‍ත්‍යය පිරිසිඳැ දැන් ම ස්ථිතිඥානය යි සියලු පද මෙසේ විස්තර කළ යුතු.)
අවිද්‍යාව හා සංස්කාර හා එක් සංක්‍ෂේපයෙක, විඤ්ඤාණ, නාම-රූප, සළායතන, ඵස්ස වේදනා එක් සංක්‍ෂේපයෙක. තණ්හා, උපාදාන, භව එක් සංක්‍ෂේපයෙක. ජාති, ජරා, මරණ එක් සංක්‍ෂේපයෙක. මෙයින් මුල දැක්වුණු සංක්‍ෂේපය අතීතකාලීකය. මැද දැක්වුණු සංක්‍ෂේප දෙක වර්‍තමානකාලිකය. අවසානයෙහි දැක්වුණු සංක්‍ෂේපය අනාගත කාලිකයි.
තවද මෙහි අවිද්‍යා, සංස්කාර ගැන්මෙන් තණ්හා, උපාදාන, භව ගැනුණේම ය. එබැවින් ඒ පඤ්ච ධර්‍ම අතීත කර්‍මවෘත්ත ය. විඤ්ඤාණ නාම-රූප, සළායතන, ඵස්ස, වේදනා යන පඤ්ච ධර්‍ම වර්‍තමාන විපාක වෘත්ත ය. තණ්හා, උපාදාන, භව ගැන්මෙන් අවිජ්ජා, සංඛාර ද ගැනුණේ ම ය. එබැවින් ඒ පඤ්ච ධර්‍ම වර්‍තමාන කර්‍ම වෘත්ත ය. ජාති-ජරා-මරණ වශයෙන් දැක්වෙන්නේ විඤ්ඤාණ, නාම-රූප, සළායතන, ඵස්ස, වේදනා ය. එබැවින් ඒ පඤ්ච ධර්‍ම අනාගත විපාක වෘත්ත යි. මෙසේ මෙය ආකාර වශයෙන් විසි වැදෑරුම් ය.
සංඛාර-විඤ්ඤාන දෙක අතර එක් සන්‍ධියෙක, වේදනා - තණ්හා අතර එක් සන්‍ධියෙක. භව-ජාති අතර එක් සන්‍ධියෙක. (මෙහි විස්තර මතු පටිච්චසමුප්පාද නිර්‍දෙශයෙන් ද,[1] අභිධර්‍ම චන්‍ද්‍රිකා පටිච්චසමුප්පාද පාදයෙන් ද[2] දත හැකි යි.)
මෙසේ භාග්‍යවතුන් වහන්සේ සංක්‍ෂේප සතරකින් හා අද්ධ තුනකින් හා ආකාර විස්සකින් හා සන්‍ධි තුනකින් හා යුක්ත වූ පටිච්චසමුප්පාදය සර්‍වාකාරයෙන් දන්නා සේක.
දැන්ම ඥානාර්‍ථයෙන් ඥානය. ප්‍ර‍ඥාතාර්‍ථයෙන් ප්‍ර‍ඥාය. ‘ප්‍ර‍ත්‍යයාව බෝධයෙහි ප්‍ර‍ඥාව ධර්‍මසථිති ඥානය’ යි එහෙයින් කියනු ලැබේ. උන්වහන්සේ ඒ ධර්‍මස්ථිති ඥානයෙන් ඒ ධර්‍ම තත්ත්‍වාකාරයෙන් දැනැ වදාරා ඒ ධර්‍මයන් කෙරෙහි කළකිරී එහි නො ඇලී ඒ සියල්ලෙන් මිදී යථෝක්ත සංසාර චක්‍ර‍යා ගේ අර විහත විධ්වංසනය කළ සේක. මෙසේ අරහත් බැවින් ද උන්වහන්සේ අරහං (අර්‍හත්) ය. මේ අර්‍ථය ම ගාථාවකින් දක්වයි.
“අරා සංසාරචක්කස්ස - හතා ඤාණසිනා යතො
ලොකනාථෙන තෙනෙස - අරහං ති පචුච්චති”යි.
‘යම් හෙයකින් ලෝක ස්වාමීන් විසින් සංසාර චක්‍ර‍යාගේ අර ප්‍ර‍ඥාබඩ්ගයෙන් කපා පියන ලද ද, එහෙයින් ඒ ලෝකස්වාමි අරහං යි කියනු ලැබේ’ යනු අර්‍ථ යි.
3. බුදුරජාණන් වහන්සේ අග්‍ර‍දක්‍ෂිණාර්‍හ බැවින් චීවරාදි සිව්පසට ද, සෙසු විශේෂයන්ට ද අර්‍භ සේක. ඔවුන් උපන් කල්හි මහේශාක්‍ය දේවමනුෂ්‍යයෝ පවා අන් තන්හි නුපුදා උන්වහන්සේ ම පුදති.
ඒ එසේ මැ යි :- සහම්පති බ්‍ර‍හ්ම මහමෙර සා රුවන් දමකින් පිදී ය. සෙසු දෙවියෝ ද, බිම්සර කොසොල් රජ ආදී මනුෂ්‍යයෝ ද, ශක්ති පරිදි පිදූහ. අශොක රජතුමා පිරිනිවි බුදුන් උදෙසා සයානු කෙළක් ධන විසඳා දඹදිව මුළුල්ලෙහි සූඅසූ දහසක් විහාර කරවූයේ ය. සෙසු පූජා විශේෂයෙන් පිළිබඳ කවර කථා ද මෙසේ ප්‍ර‍ත්‍යයාදීන්ට අර්‍භ බැවින් උන්වහන්සේ අරහ ය. මේ අර්‍ථය ගාථාවකිනුදු දක්වයි.
“පූජාවිසෙසං සහ පච්චයෙහි
යස්මා අයං අරහති ලොකනාථො
අත්‍ථානුරූපං අරහන්ති ලොකෙ
තස්මා ජිනො අරහති නාම මෙතං”යි.
‘පස්මරුන් දිනූ ලෝකස්වාමි ප්‍ර‍ත්‍යය සහිත පූජා විශේෂයන්ට අර්‍භ සුදුසු බැවින් ලෝකයෙහි අරහ සහ අන්වර්‍ථ නාමයට සුදුසු වන්නේ ය’ යනු අර්‍ථ යි.
4. ලොව පණ්ඩිතමානී ඇතැම් මූඨයෝ අපකීර්‍තති භීතියෙන් රහසිගත වැ පව් කරති. මුන්වහන්සේ කිසි කලෙක එසේ රහසිගතව ද පව් නො කරන සේක. එසේ පව් කිරීමෙහි රහස් නැති බැවින් ද උන්වහන්සේ අරහ ය.
“යස්මා නත්‍ථි රහො නාම - පාපකම්මෙසු තාදිනො
රහාභාවෙන තෙනෙස - අරහං ඉති විස්සුතො”
‘යම් හෙයකින් තාදි බුදුන්හට පව් කිරීමෙහි රහස් නැත්තේ ද, එහෙයින් ඔව්හු රහස් නැති බැවින් “අරහ” යි ප්‍ර‍සිද්ධ ය’ යනු ගාථායෙහි අර්‍ථ යි.
“ආරකත්තා හතත්තා ච - කිලෙසාරීන සො මුනි
හතසං සාර චක්කාරො - පච්චයාදීනචාරමො
න රහො කරොති පාපාති - අරහං තෙන පවුච්චති”
‘මෙසේ බුදුරජාණන් වහන්සේ ක්ලේශයන්ගෙන් ආරක බැවින් ද, ක්ලේශාරි හත බැවින් ද, සංසාරචක්‍ර‍යාගේ අර හත බැවින් ද, ප්‍ර‍ත්‍යයාදීන්ට අර්‍හ බැවින් ද, රහසවත් පව් නො කරන බැවින් ද අරහ නම් වන සේක.