කථඤ්ච භික්ඛවෙ භික්ඛු චිත්තෙ චිත්තානුපස්සී විහරති, ඉධ භික්ඛවෙ භික්ඛු සරාගං වා චිත්තං සරාගං චිත්තන්ති පජානාති. වීතරාගං වා චිත්තං වීතරාගං චිත්තන්ති පජානාති.

මහණෙනි, යෝගී තෙමේ සිතෙහි සිත අනුව බලන සුළු වූයේ කෙසේ වාසය කරයි ද? මහණෙනි! මේ බුදු සසුනෙහි භාවනානුයෝගී පුද්ගල තෙම රාගය සහිත සිතක් ඇති වුවහොත් එය රාග සහිත සිතක් ය යි දැන ගනී. රාගය නැති සිතක් හෝ ඇති වුවහොත් එය රාගය නැති සිතක් ය යි දැන ගනී.

මෙසේ සුඛ, දුක්ඛ, උපෙක්ඛා, සාමිස සුඛ, නිරාමිස සුඛ, සාමිස දුක්ඛ, නිරාමිස දුක්ඛ, සාමිස උපෙක්ඛා, නිරාමිස උපෙක්ඛා ය යි නව ආකාරයකින් වේදනානුපස්සනා සතිපට්ඨානය දේශනා කොට වදාරා ඉක්බිති සොළොස් ප්‍රභේදයකින් චිත්තානුපස්සනාව වදාරනු පිණිස “කථඤ්ච භික්ඛවෙ භික්ඛු චිත්තෙ චිත්තානුපස්සී” යන ආදිය වදාළ සේක.

අරමුණට ගිජු වීමෙන් සිත එහි තදින් අලවන ස්වභාවය රාග ය යි. එය ම ආසාව ය, තණ්හාවය, ලෝභය, ප්‍රේමය, ආලය යන ආදී නම්වලින් ද හඳුන්වනු ලැබේ. තමාට වුවමනා කරන යම්කිසි දෙයක් ලැබේවා යි බලාපොරොත්තු වන කල්හි ලෝභ සිත් අට අතුරෙන් යම්කිසි සිතක් ඇති වේ. එය රාගය හා සමග එක් ව යෙදී උපදින බැවින් සරාග සිත ය යි කියනු ලැබේ. එවැනි සිතක් උපන් කල්හි කාම රසයෙහි සිත අලවන “රාග සිතක් ඇති වෙනවා, රාග සිතක් ඇති වෙනවා” ය යි මෙනෙහි කළ යුතු ය. මෙසේ කීප වරක් මෙනෙහි කිරිමෙන් ම ඒ රාග සිත දුරුවේ යි. නැති වෙයි. එසේ නැති නො වුවහොත් නැවත නැවත ද රාග සිත උපදින, උපදින වරක් පාසා “යස්මිං යස්මිං බණෙ යං යං චිත්තං පවත්තති, තං තං සල්ලක්ඛිතො චිත්තෙ චිත්තානුපස්සී විහරති” ය යි අටුවාවෙහි කී පරිදි යම් යම් ක්ෂණයෙක් හි යම් යම් සරාගාදි සිතක් උපදී නම් ඒ ඒ ක්ෂණයෙහි උපදනා ඒ ඒ සරාගාදී සිත මෙනෙහි කරන යෝගි තෙමේ චිත්තානුපස්සී (සිත අනු ව බලන්නේ) නම් වේ.

ද්වේෂය සහිත සිත ද්වේෂය සහිත සිතක් ය යි දැනගනී. ද්වේෂය නැති සිත ද්වේෂය නැති සිතක් ය යි දැනගනී. මෝහය (මුළාවීම්) සහිත සිත මෝහය සහිත සිතක් ය යි දැනගනී. මෝහය නැති සිත මෝහය නැති සිතක් ය යි දැනගනී. හැකුලුනා වූ සංක්ෂිප්ත සිත හැකුලුනා වූ සංක්ෂිප්ත සිතක් ය යි දැනගනී. විසිර යන වික්ෂිප්ත සිත විසිර යන වික්ෂිප්ත සිතක් යයි දැනගනී. මහග්ගත (රූපාවචර අරූපාවචර) ධ්‍යාන සිත මහග්ගත ධ්‍යාන සිතක් ය යි දැනගනී. මහග්ගත නො වන කාමාවචර සිත මහග්ගත නො වන කාමාවචර සිතක් ය යි දැනගනී. එයට වඩා උසස් සිතක් ඇති නිසා සඋත්තර නම් වූ සිත සඋත්තර සිතක් ය යි දැනගනී. එයට වඩා උසස් සිතක් නැති නිසා අනුත්තර නම් වූ සිත අනුත්තර සිතක් ය යි දැනගනී. උපාචාර සමාධි-අර්පණා සමාධි වලින් එකඟ වූ සමාහිත සිත සමාහිත සිතක් ය යි දැනගනී. තදඞ්ග වික්කම්භන වශයෙන් කෙලෙසුන් කෙරෙන් මිදුනා වූ විපස්සනා සිත හෝ ධ්‍යාන සිත විමුත්ත සිතක් ය යි දැනගනී. තදඞ්ග - වික්ඛම්භන වශයෙන් කෙලෙසුන් කෙරෙන් නොමිදුනා වූ අවිමුත්ත සිත අවිමුත්ත සිතක් ය යි දැනගනී.

තරහ සිතක්, ක්‍රෝධ සිතක්, සැඩ පරුස සිතක්, දූෂ්‍ය සිතක්, අනුන්ට හිංසා පීඩා කරන්ට ඕනෑය යන සිතක් උපන් කල්හි ද්වේෂය හා සමග එකට යෙදී උපදින ඒ සිතට සදොස සිත ය යි කියනු ලැබේ. සිත දුෂ්‍ය කරවන සිත කිලිටි කරවන, සිත නරක් කරවන එවැනි ක්‍රෝධ සිතක් - ද්වේෂ සිතක් උපන් කල්හි “දුෂ්‍ය සිතක් ඇති වෙනවා, දුෂ්‍ය සිතක් ඇති වෙනවා” “ක්‍රෝධ සිතක් ඇති වෙනවා, ක්‍රෝධ සිතක් ඇති වෙනවා” “තරහ සිතක් ඇති වෙනවා, තරහ සිතක් ඇති වෙනවා” යන ආදී වශයෙන් මෙනෙහි කළ යුතු ය.

මෙසේ කීප වරක් මෙනෙහි කිරීමෙන් ඒ ක්‍රෝධ සිත - තරහ සිත නැති වෙයි, දුරුවෙයි. නැවත නැවතත් ක්‍රෝධය, තරහය ඇතිවුවහොත් එය ඇතිවන - ඇතිවන වාරයක් පාසා ඒ සිත මෙනෙහි කළ යුතු ය. එවිට “තරහසිත-ක්‍රෝධ සිත අභාවයට පැමිණෙයි, නැති වෙයි.” ඊට පසු ක්‍රෝධ නැති - තරහ නැති හොඳ සිත් පරම්පරාවක් ඇතිවන්ට පටන් ගනී. එයට වීතදොස සිත ය යි කියනු ලැබේ. එවිට ද්වේෂය නැති - ක්‍රෝධය නැති, “තරහ නැති හොඳ සිතක් ඇතිවෙනවා, හොඳ සිතක් ඇති වෙනවා” ය යි මෙනෙහි කළ යුතු ය. “සදොසං වා චිත්තං සදොසං චිත්තන්ති පජානාති, වීතදොසං වා චිත්තං වීතදොසං චිත්තන්ති පජානාති.” ය යි වදාළේ එසේ මෙනෙහි කිරීමට ය.

සැක සහිත සිත හා චංචල සිත ද තනිකර මෝහ හේතුව හා සමග පවත්නා බැවින් සමොහ සිත් ය යි කියනු ලැබේ.

ප්‍රකට නැති ආසාවෙන් කාම වස්තූන් අරමුණු කරමින් කල්පනා කරන සිත් ය, මානයෙන් උඩඟු වූ වූ සිත් ය, ආත්මයක් ඇතැයි වැරදි හැඟීම් සහිත සිත් ය යන මේ සිත් සියල්ල ලෝභ මූලික සිත් ය.

භයින් තැති ගන්නා සිත් ය, සෝකයෙන් තැවෙන සිත් ය, උණුසුම් සිත් ය, හෘදය වස්තුව උණුකර වන සිත් ය, සැනසිල්ලක් නැති සිත් ය, පසුතැවෙන සිත් ය, ඊෂ්‍යා සිත් ය, මසුරු සිත් ය, යන මේ සිත් සියල්ල දෝස මූලික සිත් ය. (ලෝභ මූල සිත් සියල්ල ම සරාග සිත් ය, දෝස මූල සිත් සියල්ල ම සදොස සිත් ය, අකුසල් සිත් සියල්ල සමොහ සිත් ය යි අටුවාවෙහි දක්වා තිබේ. මෙහි වනාහි යෝගාවචරයාහට මෙනෙහි කිරීමට පහසු වන පරිදි ප්‍රකට ව දැනෙන ආකාරයෙන් සිත් බෙදා දක්වන ලදී.)

මුළා වන ගතිය වූ මෝහයෙන් යුත් මේ සමෝහ සිත් සියල්ල යම් යම් අයුරකින් ඉපදුන හොත් ඒ ඒ අයුරින් මෙනෙහි කළ යුතු ය. මේ මෝහ සිත් පහව ගිය විට උපදනා පැහැදිලි - නොමුළා සිත් සියල්ල වීතමෝහ සිත් ය යි කියනු ලැබේ. ඒ වීතමෝහ සිතක් ඉපදුන හොත් ඉපදුනු ආකාරයෙන්ම මෙනෙහි කළ යුතු ය. “සමොහං වා චිත්තං සමොහං චිත්තන්ති පජානාති, වීතමොහං වා චිත්ත වීතමොහං චිතන්ති පජානාති” ය යි වදාළේ එසේ මෙනෙහි කිරීමට ය.

පසුබහින, හැකිලෙන, කම්මැලි සිත සංඛිත්ත සිත ය. වික්ෂිප්තවන - එකඟ නොවන, චංචල සිත, වික්බිත්ත සිතය. එකඟවන සිත සමාහිත සිත ය. එකඟ නොවන සිත අසමාහිත සිත ය. භාවනා අරමුණු මෙනෙහි කරන සිත තදඞ්ග විමුක්තියෙන් කෙලෙසුන් කෙරෙන්

මිදෙන බැවින් විමුත්ත සිත ය. භාවනා අරමුණක් මෙනෙහි නොකොට කෙලෙස් උපදවන අරමුණු කල්පනා කරන සිත කෙලෙසුන් කෙරෙන් නො මිදෙන බැවින් අවිමුත්ත සිත ය.

තවද මහග්ගත චිත්තය හා සසඳා බලන කල්හි කාමාවචර චිත්තය සඋත්තර සිත ය යි කියනු ලැබේ. ඒ චිත්තය හා සසඳා බලන කල්හි මහගත චිත්තය සඋත්තර චිත්ත ය යි කියනු ලැබේ. එසේ ම අරූපා වචර චිත්තය හා සසඳන කල්හි කාමාවචර හා රූපාවචර චිත්තය සඋත්තර චිත්ත ය යි කියනු ලැබේ. ඒ දෙසිත භා සසඳන කල්හි අරූපාවචර චිත්තය අනුත්තර චිත්ත ය යි කියනු ලැබේ. ඇත්ත වශයෙන් කිවහොත් අනුත්තර යන නාමය ලෝකෝත්තර චිත්තයට ම අයත් වේ. එහෙත් ලෝකෝත්තර චිත්තය විදර්ශනාවට අරමුණු වන ස්වභාව ධර්මයක් නො වේ. එහෙයින් මේ සතිපට්ඨාන විපස්සනා භාවනාවෙහි දී එකී ලොකෝත්තර චිත්තය අනුත්තර චිත්තය වශයෙන් නො ගැනෙ යි. මහග්ගත, අමහග්ගත, සඋත්තර, අනුත්තර චිත්තයන් පිරිසිඳ දැන ගැනීම වනාහි ධ්‍යානලාහී පුද්ගලයාහට ම අයත් වූවකි. ඒ ධ්‍යානලාහී පුද්ගලයා ම ධ්‍යනයාගේ පෙර පසු දෙපසෙහි වූ සිත් සියල්ල අමහග්ගත සිත ය යි ද සඋත්තර සිත් ය යි ද දැනගනී. ධ්‍යානයෙන් නැගිටීම හා සමග ම එම ධ්‍යන සිත මහග්ගත සිත යයි ද, අනුත්තර සිත ය යි ද දැන ගනී. රූප ධ්‍යානයෙන් නැගිට අරූපධ්‍යානයට සමවදනා කල්හි ඒ රූප ධ්‍යාන සිත සඋත්තර සිත ය යි ද, අරූප ධ්‍යාන සිත අනුත්තර යයි ද පිරිසිඳ මෙනෙහි කොට දත හැකි වන්නේ ය. එහෙයින් ධ්‍යාන නො ලැබූ යෝගී පුද්ගලයා විසින් ධ්‍යාන සිත් හැර සෙසු සිත් ම උපදනා, උපදනා කල්හි තමාට ප්‍රකට ව වැටහෙන හැටියෙන් ම මෙනෙහි කළ යුතු ය. “සංඛිත්තං වා චිත්තං සංඛිත්තං චිත්තන්ති පජානාති” යන ආදිය වදාළේ ඒ සඳහා ය.

ඉහත දැක්වූ නය ක්‍රමයෙන් උපදනා, උපදනා සිත මෙනෙහි කරමින් සිතේ පවත්නා නියම ස්වභාවය වූ පරිදි දැන ගැනීම ම චිත්තානු පස්සනා නම් වේ.

සැලකිය යුත්තක්: ලෝභ මූල සිත් අට සරාග සිත් ය යන ආදී වශයෙන් ලෝභ මූල සිත් ය, සරාග සිත් ය යන නාම ප්‍රඥප්තිය හා ඒ සිත් අටක් ය යන සංඛ්‍යා ප්‍රඥප්තිය කල්පනා කරමින් සිටීම චිත්තානු පස්සනා භාවනාව නො වේ. එහෙයින් අටුවාවෙහි “යස්මිං යස්මිං බණෙ යං යං චිත්තං පවත්තති තං තං සල්ලක්ඛෙන්තො චිත්තෙ චිත්තානු පස්සී” ය යි කියන ලදී. යම් යම් ක්ෂණයෙක්හි යම් යම් සිතක් පවතී නම් එය මෙනෙහි කරන යෝගී පුද්ගලයා චිත්තානුපස්සී නම් වේ යනු එහි තේරුම යි.

විජානන ලක්ෂණය: උපදිමින් පවත්නා සිත උපදනා උපදනා කල්හි අරමුණ දැන ගන්නවා, අරමුණ ගන්නවා, අරමුණ දකිනවා, ඇහෙනවා, ගඳ හෝ සුවඳ දැනෙනවා, රස දැනෙනවා, ඇඟේ හැපෙනවා යන ආදිය දැන ගනී. මෙය සිත ලක්ෂණ වශයෙන් දැන ගැනීම ය.

පුබ්බඞ්ගම රසය: සිත අරමුණ ගන්න කල්හි එය හා එකට යෙදෙන නාම ධර්මයන්ගේ පෙරමුණෙහි ගමන් කරන ආකාරයෙන් යෝගී පුද්ගලයා හට වැටහේ. මෙය සිත කෘත්‍ය වශයෙන් දැන ගැනීම ය.

සන්ධානපච්චුපට්ඨානය: එක සිතකට අනතුරුව එක සිතක් එකිනෙකට සම්බන්ධව ඇතිවෙමින් පවත්නා බව යෝගී පුද්ගලයා දැන ගන්නේ ය. මෙය සිත පච්චුපට්ඨාන වශයෙන් දැන ගැනීම ය.

නාමරූපපදට්ඨානය: එස්ස වේදනා, නිස්සය වත්ථු, ආරම්මණ යන නාම රූප ධර්මයන් නිසා සිත ඇති වන්නේ ය යි දැන ගනී. මෙය සිත පදට්ඨාන වශයෙන් දැන ගැනීම ය.