එක් කලෙක අප මහ බෝසතාණන් වහන්සේ අසූ කෙළක් ධනය ඇති බමුණු කුලයක උපන් හ. ශරීරය රන්වන් වූයෙන් “හරිත්තච” යන නාමය උන් වහන්සේට තැබූහ. මා පියන්ගේ ඇවෑමෙන් උන් වහන්සේ ධනය බලා “ධනය පමණක් පෙනෙන්නට ඇත. මේ ධනය ඉපයූ අය පෙනෙන්ට නැත. මරණය හැමට ම සාධාරණ ය. මා විසින් ද මේ ධනය හැර යා යුතු ය. මේ ධනය අයත් කර ගෙන විසීමෙන් මට පලක් නැතය” යි කල්පනා කොට සියලුම ධනය දන් දී හිමාලය වනයට ගොස් පැවිදිව පඤ්චාභිඥා අෂ්ටසමාපත්ති උපදවා එහි චිරකාලයක් වාසය කොට, ලුණු ඇඹුල් සෙවුනා පිණිස බරණැස් නුවරට පැමිණ පිඬු සිඟා වඩනාහු රාජද්වාරට පැමිණියෝ ය.
රජතුමා උන් වහන්සේ දැක පැහැදී රජ ගෙදරට කැඳවා ඔසවන ලද සේසත් ඇති රාජාසනයෙහි වඩා හිඳුවා නානාග්‍ර‍රස භෝජනයක් පිළිගැන්වී ය. වළඳා අවසානයේ තාපසයෝ රජතුමාට දහම් දෙසූහ. අනුමෝදනාවසානයෙහි රජතුමා වඩාත් පැහැදී “නුඹ වහන්සේ කොහි වඩනාහු දැ” යි අසා “මහරජ, වස් විසීමට තැනක් බලා ඇවිදින්නෙමු” යා කී කල්හි රජතුමා බෝසතාණන් සමඟ උයනට ගොස්, එහි උන් වහන්සේට වාසස්ථාන පිළියෙළ කරවා උයන්පල්ලා සේවකයකු කොට දී තාපසයන්ට එහි වෙසෙමින් දිනපතා රජ ගෙදරට පැමිණෙන ලෙස ආරාධනා කොට ගියේ ය. බෝසතාණෝ දිනපතා රජ ගෙදර දන් වළඳමින් එහි දොළොස් වසක් විසූහ. එක් දවසක් රජතුමා ප්‍ර‍ත්‍යන්තයෙහි හටගත් කැරැල්ලක් සන්සිඳවන්නට යන්නේ බෝසතාණන්ට උපස්ථාන කිරීම දේවියට භාර කොට ගියේ ය. එතැන් පටන් ඕ සියතින් ම බෝසතාණන්ට උපස්ථාන කළා ය.
එක් දවසක් ඕ තොමෝ බෝසතාණන් වහන්සේට බොජුන් පිළිවෙළ කොට තබා බෝසතාණන් වහන්සේගේ පැමිණීම පසු වන බැවින් සුවඳ පැනින් නා සියුම් සළුවක් හැඳ කවුළුවක් හැර ශරීරයට සුළං වදිනු පිණිස එය සමීපයෙහි කුඩා ඇඳක වැතිර සිටියා ය. එදින බෝසතාණෝ බොහෝ දවල් වූවාට පසු හැඳ පෙරවා ආහාර වළඳන භාජනය ගෙන අහසින් ම සී මැදුරු කවුළුව වෙත පැමිණියහ. බෝසතාණෝ ගේ වැහැරි සිවුරු හඬ ඇසී දේවිය වහා ඇඳෙන් බසින්නී හැඳිවත ශරීරයෙන් ලිස්සා වැටිණ. විෂභාගාරම්මණය බෝසතාණන් ගේ ඇසෙහි ගැටීමෙන් කල් යට පත් කර නෙ තුබූ කාමරාගය නැගිණ. එයින් ධ්‍යානය අතුරුදහන් විය.
එකෙණෙහි සිහිය පිහිටුවා ගැනීමට නො සමත් වූ බෝසතාණෝ දේවිය වෙත ගොස් ඇගේ අත අල්ලා ගත්හ. සෙස්සෝ තිරයකින් ඒ දෙදෙන මුවා කළහ. බෝසතාණෝ දේවිය හා ලෝකාස්වාදය විඳ, වළඳා පයින් ම උයනට ගිය හ. එදින පටන් බෝසතාණෝ රජගෙදර දිනපතා යෙමින් එසේ ම හැසිරෙන්නට වූහ. ඒ ප්‍ර‍වෘත්තිය මුළු නුවර ම පැතිර ගියේ ය. ඇමතියෝ හරිත්තච තවුසන් ගේ ක්‍රියාව දන්වා රජුට හසුන් යැවූහ. රජතුමා එය විශ්වාස නොකොට ප්‍ර‍ත්‍යන්තය සන්සිඳුවා බරණැසට අවුත් නුවර ප්‍ර‍දක්ෂිණා කොට දේවිය වෙත ගොස් දේවියගෙන් “ඒ පුවත සැබෑදැ”යි ඇසීය. “දේවයන් වහන්ස සැබෑ” යයි ඕ ද කීවාය. තාපසයන් කෙරෙහි මහත් විශ්වාසයක් ඇති බැවින් රජතුමා එපමණකින් ද කාරණය නො පිළිගත්තේ ය. එතුමා “තාපසයන්ගෙන් ම මෙහි සත්‍යාසත්‍යභාවය දැන ගනිමි” යි උයනට ගොස් තාපසයන්ගෙන් “එපුවත සැබෑදැ”යි විචාළේ ය.
බෝසතාණෝ ඒ පුවත රජු තමා හා බිඳවීමට ගෙතූ බොරුවකැයි කියුව හොත් රජතුමා පිළිගන්නා බව දන්නාහ. එහෙත් උන්වහන්සේ රජු රවටන්නට නො සිතූහ. “සත්‍යය හළ අයට ලොවුතුරා බුදු බව නො ලැබිය හැකි ය. ලොවුතුරා බුදු බව බලාපොරොත්තු වන මා කුමක් සිදු වුවත් සත්‍යය ම කිය යුතු ය” යි සිතා “මහරජාණෙනි ඔබගේ ඇසීම සැබෑය. මම මුළා වී නො මඟ ගියෙමි”යි සත්‍යය ම පැවසූහ. නුවණැති රජතුමා බෝසතාණන් කෙරෙහි නො කිපිණ. එතුමා “නැඟ ආ රාගය සන්සිඳවා ගැනීමට නො සමත් නම් ඔබගේ නුවණින් ඇති ප්‍රයෝජනය කුමක්දැ”යි ඇසීය. එකල්හි බෝසතාණෝ -
“චත්තාරො මේ මහාරාජ, ලෝකේ අතිබලා භූසා,
රාගෝ දෝසෝ මදෝ මෝහෝ එත්ථ පඤ්ඤා න ගාධති”
යනුවෙන් “මහරජ, ලෝකයෙහි රාගය - ද්වේෂය - මදය - මෝහය යන මේ ධර්මයෝ සතර දෙන මහ බලැතියෝ ය. ඔවුන් නැඟී ආ කල්හි එතැන ප්‍ර‍ඥාව නො සිටින්නේ ය. ප්‍ර‍ඥාව පලා යන්නේ ය” යි කීහ.
එකල්හි රජතුමා “ඔබ රහත් ය, සිල්වත් ය, ශුද්ධ පුද්ගලයෙක, පණ්ඩිතයෙක කියා අප විසින් සම්මත කරන ලද්දෙකැ”යි කීය. එකල්හි තාපසයෝ “මහරජ, රාගනිඃශ්‍රිත වූ මේ පාපවිතර්කයෝ ධර්මගුණයෙහි ඇලී වෙසෙන නුවණැතියන්ට ද හිංසා කෙරෙති” යි කීය. රජතුමා මේ රාග නමැති කිලුට දුරු කර ගන්නා ලෙස බෝසතාණන්ට වැඩි දුරටත් අවවාද කෙළේ ය. එයින් තාපසයන්ට නැවත ද සිහිය ලැබී කාමයන් ගේ ආදීනව දැක රජුගෙන් අවසර ගෙන පන්සලට පිවිස කසිණමණ්ඩල ය දෙස බලා සිට මඳ වේලාවකින් පිරිහී ගිය ධ්‍යානාභිඥාවන් නැවත උපදවා ගෙන රජු ඉදිරියට පැමිණ අහසෙහි පර්‍ය්‍යංකයෙන් හිඳ රජුට ද දහම් දෙසා “මහරජ, මම අස්ථානයෙහි විසූ බැවින් මහජන මධ්‍යයෙහි ගර්හාවට පැමිණියෙමි ය, දැන් මම ස්ත්‍රී ගන්ධයෙන් තොර වනයට ම යෙමි”යි කියා රජු හඬා වැලපෙද්දී ම අහසින් හිමාලයට ගොස් එහි ම වාසය කොට මරණින් මතු බඹලොව උපන්හ.
මහබෝසතාණෝ අතින් ද සමහර අවස්ථාවල දී ප්‍රාණඝාත - අදත්තාදාන - කාමමිථ්‍යාචාර - සුරාපාන අකුශල කර්මයන් සිදු වී ඇත. බොරු කීමක් නම් නියත විවරණ ලැබීමෙන් පසු සිදු වී නැත. මේ කථාවෙන් පැවිද්දන්ට ආදර්ශයට ගත යුතු කරුණු කීපයක් ඇත්තේ ය. බෝසතාණන් වහන්සේ ගේ පරම සත්‍යවාදී භාවය, බරණැස් රජු කේලාම් නො පිළි ගැනීම, ඉක්මණින් නො කිපීම, වරදට පැමිණියහුට අනුකම්පා කිරීම, ස්ත්‍රීන් ඇසුරු කිරීමෙන් පැවිද්දන්ට විය හැකි නපුර යන මේවා මේ කථාවෙන් ආදර්ශයට ගත යුතු කරුණු ය.
සත්‍යයෙහි පිහිටා සිටින්නට ඉතා දුෂ්කර අවස්ථා ද පැමිණෙන්නේ ය. නො කියුව හොත් තමාට විපත් වන සත්‍යය කියුවහොත් අනිකකුට විපත් වන අවස්ථා ද පැමිණෙන්නේ ය. එබඳු අවස්ථාවල දී නුවණැත්තෝ බොරුත් නො කියා නුවණින් ක්‍රියා කොට තමාත් විපතින් මිදී අනුන් ද බේරා ගනිති. කිනම් කරුණක් නිසා වුව ද පැවිද්දකු විසින් බොරු කීම සුදුසු නැත. බොරුවෙන් ජීවත් වීමට වඩා ඉන් වැළකීමෙන් වන මරණය ම උතුම් බව කිය යුතු ය.
“ජීවිතං ච අධම්මේන
ධම්මේන මරණඤ්ච යං
මරණං ධම්මිකං සෙය්‍යෝ
යං චේ ජීවේ අධම්මිකං”
(ගෝදත්ත ථෙර ගාථා)
‘අධර්මයෙන් ජීවත්වීම ය, ධර්මයෙන් මිය යෑමය යන මේ දෙකින් ධාර්මික මරණය ම උතුම් බව’ මේ ගාථාවෙන් දැක්වේ.