“පච්චත්තං වෙදිතබ්බො විඤ්ඤූහි” යන ගුණපදයෙන් කියැවෙන්නේ මේ නවලෝකෝත්තර ධර්මය විඥයන් විසින් වෙන් වෙන් වශයෙන් ස්වසන්තානවලින් ම දත යුත්තක්ය, ප්‍රත්‍යක්ෂ කරගත යුත්තක්ය යනුයි. විඥයන් විසින් වෙන වෙනම තමතමන් තුළ උපදවා ගැනීමෙන් හා තමතමන් විසින් ප්‍රත්‍යක්ෂ කර ගැනීමෙන් ද “අහෝ සැපය, අහෝ යහපත”යි කියමින් රස විඳිය හැකි ධර්මයක්ය යනු ද එහි එක් තේරුමකි. රූපාවචර අරූපාවචර ධ්‍යාන ධර්මයෝද ලෝකෝත්තර ධර්මයන් සේම විඥයන් විසින් වෙන වෙන ම තම තමන් තුළ උපදවා දතයුතු රස විඳිය යුතු ධර්මයෝය. ධ්‍යානධර්ම සහිත වූ නවලෝකෝත්තර ධර්මය අනුන්ගේ හිස පැළඳි - ගෙළ පැළඳි අබරණයන් මෙන්, පරසන්තානයෙන් දත හැක්කේ නොවේ. ධ්‍යානාදි ධර්මයෝ උසස් මනුෂ්‍යයන් විසින් පමණක් දත හැකි ධර්මයන් වන බැවින් උත්තරීමනුෂ්‍ය ධර්ම නම් වෙති. විඥයනට මිස දන්ධයනට ඒ ධර්ම ප්‍රත්‍යක්ෂ කර ගත හැකි නොවේ. ධ්‍යානාදි ධර්මයන් ලැබිය නො හෙන දන්ධයෝ (නුවණ නැතියෝ) අභව්‍ය පුද්ගලයෝ ය.
“පච්චත්තං වෙදිතබ්බො විඤ්ඤූහි”යන මෙහි කියැවෙන විඥයෝ නම් ජාති ප්‍රඥාව හෙවත් උත්පත්තියෙන් පිහිටි නුවණ ඇත්තෝය. ඔවුහු “සෝමනස්ස සහගත ඤානසම්පයුක්ත අසංඛාරික චිත්තය, සෝමනස්ස සහගත ඤාණසම්පයුත්ත සසංඛාරික චිත්තය, උපෙක්ඛා සහගත ඤාණසම්පයුත්ත අසංඛාරික චිත්තය, උපෙක්ඛා සහගත ඤාණසම්පයුත්ත සසංඛාරික චිත්තය” යන මහාවිපාක සිත් අතුරෙන් යම් කිසි සිතකින් භවයෙහි පිළිසිඳගත් ත්‍රිහේතුක පුද්ගලයෝ ය. ත්‍රිහේතුක පුද්ගලයන්ට උත්පත්තියෙන් පිහිටා ඇති නුවණ ඉතා තියුණුය. ඉතා උසස්ය. එබැවින් සියුම් සේ දේ ගැඹුරු දේ තේරුම් ගැනීමට ත්‍රිහේතුක පුද්ගලයෝ සමත් වෙති. කිසිම ශිල්ප ශාස්ත්‍රයක් නූගත් යටත් පිරිසෙයින් අකුරු පවා නූගත් ත්‍රිහේතුක පුද්ගලයා ධර්මය අසන්නට ලද හොත් චතුස්සත්‍යය තේරුම් ගෙන ප්‍රත්‍යක්ෂ කර ගෙන ලොවුතුරා මඟපල ලබා නිවන් දක්නට සමත් වේ. බුදුරදුන් ජීවමාන කාලයේ උන්වහන්සේගේ දෙසන දහම් අසා අකුරක් වත් උගෙන නොසිටි බොහෝ දෙනා ධර්මාවබෝධය ලැබූහ. ජාති ප්‍රඥාව නැති ද්විහේතුක පුද්ගලයන්ට ද ශිල්ප ශාස්ත්‍රෝද්ග්‍රහණයෙන් පණ්ඩිත විය හැකිය. ඔවුන් උගෙනීමෙන් ලබා ගන්නා ඒ පාණ්ඩිත්‍යය ධ්‍යානාදි ධර්ම ලැබීමට ප්‍රමාණවන නුවණක් නොවේ. ත්‍රිහේතුක පුද්ගලයන්ට වනාහි උගෙනීමෙන් ලබන නුවණ ද ධර්මාවබෝධයට තරමක් උපකාර වන බව කිය යුතුය. එහෙත් මිථ්‍යාධර්ම උගෙනීමෙන් ලබන පාණ්ඩිත්‍යය ත්‍රිහේතුක පුද්ගලයන්ට ද සමහර විට ධර්මාවබෝධයට බාධාවක් ද විය හැකිය.
වර්තමාන භවයෙහි මාර්ගඵල ලැබිය හැකි ජාති ප්‍රඥාව ඇති පුද්ගලයෝ ද ‘උද්ඝටිතඥ පුද්ගලයෝ ය, විපඤ්චිතඥ පුද්ගලයෝ ය, ඥෙයපුද්ගලයෝය’යි තුන් කොටසක් වෙති. සංක්ෂේපයෙන් දේශනය කළ දහමක් අසා එය තමාගේ නුවණින් විස්තර වශයෙන් තේරුම් ගෙන චතුස්සත්‍යයන් අවබෝධ කොට මගපල ලැබීමට සමත් පුද්ගලයෝ උද්ඝටිතඥයෝ ය.
“යෙ ධම්මා හෙතුප්පභවා
තෙසං හෙතුං තථාගතො ආහ,
තෙසඤ්ව යො නිරොධො
එවං වාදී මහාසමණො”
යන ගය අසා එනයින් නුවණ යවා සිව්සස් අවබෝධ කොට සෝවාන් ඵලයට පැමිණි කෝලිත - උපතිස්ස පිරිවැජියෝ දෙදෙනා උද්ඝටිතඥ පුද්ගලයෝය. තථාගතයන් වහන්සේ ඒ ඒ පුද්ගලයන්ට ධර්මාවබෝධ කරවනු පිණිස දානකථා, ශීලකථා, ස්වර්ගකථා, කාමයන්ගේ ආදීනව කථා, කාමයන්ගේ ලාමක බව පිළිබඳ කථා, සත්ත්වයන් කිලිටිවීම පිළිබඳ කථා, වදාරා අවසානයේ විස්තර වශයෙන් චතුස්සත්‍යයන් දේශනය කරන සේක. ඒ විස්තර වශයෙන් කරන දීර්ඝ ධර්ම කථා අසා බොහෝ දෙනා මඟපලවලට පැමිණෙති. ඔවුහු විපඤ්චිතඥ පුද්ගලයෝය. ධර්මය නැවත නැවත ඇසීමෙන් කළ්‍යාණ මිත්‍රයන් සේවනය කිරීමෙන් කල්‍යාණ මිත්‍රයන් හා සාකච්ඡා කිරීමෙන් නො වැටහෙන දෙය නැවත නැවත පිළිවිසීමෙන් නැවත නැවත කල්පනා කිරීමෙන් භාවනාවෙහි යෙදීමෙන් කලක් මහන්සී වී මඟපල ලබන්නෝ ඥෙයපුද්ගලයෝය. ඒ භවයේ දී කොතෙක් උත්සාහ කළද ධ්‍යාන මාර්ගඵල ලැබිය නො හෙන පුද්ගලයෝ පදපරම නම් වෙති. පදපරමයන් අතර ත්‍රිහේතුක පුද්ගලයෝ ද ඇත්තාහ. ද්විහේතුකාහේතුක පුද්ගලයෝ ද ඇත්තාහ. ඔවුන් ඒ ජාතියේ අසන ධර්මය, ඉගෙන ගත්තා ධර්මය කරන භාවනාව මතු ජාතියකදී ධර්මාවබෝධයට උපනිඃශ්‍රය වේ.
ධ්‍යානසමාපත්ති - ඵලසමාපත්ති - නිරෝධසමාපත්ති යන උත්තරීමනුෂ්‍ය ධර්මයෝ අතිප්‍රණීත සුඛයෙන් යුක්තයෝ ය. ඒවායේ ඇති උසස් රසය උසස් මිහිර ඒවා නොලැබූවෝ නො දනිති. සාමාන්‍ය ලෝකයා කම්සැපය උසස් කොට සලකන්නේ එයට වඩා මිහිරි සුවයක් ගැන ඔවුන් නොදන්නා බැවිනි. මිනිස්ලොව ඇති කාමසුඛය තබා ඉතා උසස් කොට වර්ණනා කරන දෙව්ලොව ඇති කාමසුඛය ද කාමතෘෂ්ණාව නමැති රෝගයට කරන ප්‍රතිකාරයක් පමණෙකි. එය නියම සුවයක් නො වේ. ශරීරයේ පැතිර ගිය කුෂ්ඨ රෝගයක් ඇතියකුට නියපොතුවලින් ශරීරය කැසීම, ගින්නෙන් රත් කිරීම සුවයක් සේ දැනේ. එවැනි රෝගයක් නැතියකුට ඒ කැසීම හා රත් කිරීම නපුරක් මිස සුවයක් නොවේ. කාමතෘෂ්ණාව යටපත් කොට යටත්පිරිසෙයින් ප්‍රථමධ්‍යානය මුත් ලබා සිටින්නා වූ තැනැත්තාට කාමසුඛය නපුරෙකි, රෝගයෙකි, ආබාධයෙකි, පිළිකුල් දෙයකි. ධ්‍යානලාභියාට කාමසුඛය අප්‍රිය දෙයක් වන්නේ එය නියම සුඛයක් නොවන බැවිනි. ප්‍රථමධ්‍යාන සුඛය සක්විති රජකුගේ භෝජනයට උපමා කරත හොත් උසස් ම කාමසුඛය උපමා කළ යුත්තේ ගවභෝජනය වන පිදුරු ගොඩකට ය. සක්විති රජකු පිදුරු කෑමට නො කැමති වන්නාක් මෙන් ධ්‍යානලාභියා කාමසුඛයට කැමති නො වේ. උසස් ලෙස කාමසම්පත් ලබා සිටි රජවරු, මහධනවත්හු ඒවා හැර පැවිදිව ධර්මසුඛය ලැබූ පසු “අහෝ සුඛං, අහෝ සුඛං”යි උදන් ඇණූ බව බෞද්ධග්‍රන්ථයන්හි සඳහන් වී ඇත්තේ ය. කොතෙක් සම්පත් ඇතියකුට වුව ද, කොතරම් උසස් කාමසම්පත් ඇතියකුට වුවද, අතරක් නැතිව වැඩි වේලාවක් කාමසුඛය විඳිමින් සම්පූර්ණයෙන් ම සුඛයෙන් යුක්තව නො විසිය හැකිය. කොතෙක් කාම සම්පත් ඇතියකු වුවද දවසෙන් වැඩි කාලයක් ගත කරන්නේ උපේක්ෂාවෙන් හෝ දුක් දොම්නස්වලින් යුක්තවය. ඔහුට සුවයෙන් විසිය හැකි කාලය මඳය. ධ්‍යානලාභියාට දවසක් මුළුල්ලේ වුවද ධ්‍යානයට සමවැදී ඒකාන්ත සුඛයෙන් යුක්තව විසිය හැකිය. දින දෙකක් වුවද තුනක් වුවද සතරක් වුවද පසක් වුවද සයක් වුවද සතක් වුවද ධ්‍යානයට සමවැදී අතරක් නැතිව සුඛයෙන් විසිය හැකිය. ඵලසමාපත්ති ලාභීන්ට ද එසේ ඵලසමාපත්ති සුඛයෙන් විසිය හැකිය. නිරෝධ සමාපත්ති සුඛයෙන් ද එසේ විසිය හැකිය. මේ මිනිස් ලොව තත්ත්වය ය. බ්‍රහ්මලෝකවල බ්‍රහ්මයන්ට වර්ෂ සිය ගණනක් මුළුල්ලේහි වුවද අතරක් නැතිව ධ්‍යාන සුඛයෙන් යුක්තව විසිය හැකිය. ධ්‍යානධර්මයන්හි හා නවලෝකෝත්තර ධර්මයන්හි ඇති මිහිර බඳු උසස් අන් මිහිරක් ලොව නැත්තේය. එබැවින් විඥයෝ කාමසම්පත් හැර ධ්‍යානාදි ධර්මයන් ස්වසන්තානයෙහි උපදවා දහම් රස විඳිති. දුක් කෙළවර කර ගනිති. නුවණැතියන්ට පර්‍ය්‍යාප්ති ධර්මයෙහි වුවද ඉමහත් රසයක් ඇත්තේය. ධර්මය තේරුම් ගැනීමට තරම් නුවණ නැති පුද්ගලයන්ට හා මිථ්‍යාදෘෂ්ටිගතුවන්ට පර්‍ය්‍යාප්ති ධර්මයේ රසය නො ලැබිය හැකිය. ධර්මය උගෙන රසය මතුවන තෙක් එය භාවිතා කළ හොත් ධර්මයේ අර්ථයන් නැවත නැවත විමසුවහොත් දහම් රසය විඳිය හැකි වනු ඇත.
මේ ධර්මය ස්වාඛ්‍යාත බැවින් තමතමන් විසින් ප්‍රත්‍යක්ෂ වශයෙන් දැකිය හැකිය. එද එදාම ඵල ලැබිය හැකි බැවින් අකාලික ය. එව බලව යි සෙස්සන්ට දැක්වීමට සුදුසු ය. තම තමන්ගේ සිත්සතන්වලට පමුණුවා ගැනීමට සුදුසු ය. විඥයන්ට ස්වසන්තානයෙන් ම දැකිය හැකිය.
ධර්මගුණවර්ණනාව නිමියේ ය.