අකුශල චෛතසිකයන් අතුරෙන් මෝහ - අහිරික - අනොත්තප්ප - උද්ධච්ච යන චෛතසිකයෝ සතර දෙන අකුශල සාධාරණයෝ ය. ඒ සතරත් වෙනසක් නැතිව අකුශල් සිත් සියල්ලෙහි ම යෙදේ.
ලෝභය ලෝභ මූල සිත් අටෙහි යෙදේ. දිට්ඨිය දිට්ඨි සම්පයුත්ත සිත් සතරෙහි යෙදේ. මානය දිට්ඨි විප්පයුත්ත සිත් සතරෙහි සමහරවිට යෙදේ.
දෝස - ඉස්සා - මච්ඡරිය - කුක්කුච්ච යන සතර ද්වේෂ මූල සිත් දෙක්හි යෙදේ. එයින් ඉස්සා - මච්ඡරිය - කුක්කුච්ච - චෛතසික තුන යෙදෙන්නේ සමහර අවස්ථාවල ය.
ථීන - මිද්ධ දෙක සසංඛාරික සිත් පසෙහි යෙදේ. ඒවා යෙදෙන්නේ ද සමහර අවස්ථාවක ය. “විචිකිච්ඡාව” විචිකිච්ඡා සහගත සිතෙහි පමණක් යෙදේ.
අකුශල සිත් සියල්ලෙහි ම යෙදෙන චෛතසික සතරෙකි. ලෝභ මූල සිත්වල පමණක් යෙදෙන චෛතසික තුනකි. ද්වේෂ මූල සිත්වල පමණක් යෙදෙන චෛතසික සතරෙකි. අකුශල සසඞ්ඛාරික සිත්වල ම යෙදෙන චෛතසික දෙකකි. විචිකිච්ඡා සහගත සිත්හි පමණක් යෙදෙන චෛතසික එකකි. පිළිවෙළින් අකුසල් සිත් දොළොසෙහි යෙදෙන අකුශල චෛතසික සොයනු.
විශේෂ කරුණු
අකුශලයන් ගේ දොස් දක්නා නුවණ ඇතොත් අකුසල් සිල් නූපදී. එසේ ම අකුශලය පිළිකුල් කරන හිරිය හා එයට බිය වන ඔත්තප්පය ඇති කල්හි අකුසල් සිත් නූපදී. කුශල ධර්ම විෂයයෙහි සිත පිහිටා ඇති කල්හි ද අකුසල් සිත් නූපදී. සෑම අකුසල සිතක් ම ඇති වීමට එහි ආදීනවය වසන මෝහයත්, එයට ලජ්ජා නොවන අහිරිකයත්, බිය නො වන අනොත්තප්පයත් සැලෙන උද්ධච්චයත් තිබිය යුතු ය. එබැවින් මෝහ - අහිරික - අනොත්තප්ප - උද්ධච්ච යන සතර සියලු ම අකුසල් සිත්වල යෙදෙන බව කියනු ලැබේ.
“පඤ්චස්කන්ධය ආත්මයක් ය, නිත්‍ය දෙයක් ය” යනාදීන් ගන්නා දෘෂ්ටිය ඇති වන්නේත්, තමා උසස් ය යනාදීන් ගන්නා මානය ඇති වන්නේත්, පඤ්චස්කන්ධය කෙරෙහි ඇල්ම වූ ලෝභයත් සමග ම ය. එබැවින් දෘෂ්ටි, මාන චෛතසික දෙක ලෝභ මූල සිත්වල මිස අනික් සිතක ඇති නොවේ. නිත්‍යාදි වශයෙන් ගැනීම ය, උසස්ය යනාදීන් ගැනීමය යන මේ දෙක එකිනෙකට වෙනස් බැවින් කිසි කලෙක එක් සිතක එකවර ඇති නො වේ. දෘෂ්ටි සම්ප්‍ර‍යුක්ත සිත්වල මානය නො යෙදෙන්නේ එහෙයිනි.
මාත්සර්‍ය්‍යය තමාගේ වස්තූන්හි ඇලෙන ලෝභය නිසා හටගන්නකි. එහෙත් එය තමාගේ වස්තුව අනුන්ට සාධාරණ වීම නො ඉවසීම් වශයෙන් ඇති වන්නක් බැවින් ද්වේෂය සමග මිස ලෝභය සමග ඇති නො වේ. මච්ඡරිය ය ද්වේෂ මූල චිත්තයෙහි ම ඇති වන බව කියන ලද්දේ එහෙයිනි.
සිත දුබල කරන - වැඩට අයෝග්‍ය කරන ථීනමිද්ධ චෛතසික දෙක දුබල වූ සසඞ්ඛාරික සිත්වල ම යෙදේ. ඒවා සසඞ්ඛාරික සිත්වල යෙදෙන්නේ ද සමහර අවස්ථාවක පමණෙකි. සැම කල්හි නො යෙදේ.
ප්‍ර‍ශ්න
- අකුසල් සිල් සියල්ලෙහි යෙදෙන චෛතසික කවරහු ද?
- ලෝභ මූල සිත්වල පමණක් යෙදෙන චෛතසිත කවරහු ද?
- ද්වේෂ මූලයෙහි පමණක් යෙදෙන චෛතසික කවරහු ද?
- ලෝභ මූල පළමු වන සිත හා යෙදෙන අකුශල චෛතසික කවරහු ද?
- දෙවන සිත හා යෙදෙන අකුශල චෛතසික කවරහු ද?
- ද්වේෂ මූල පළමු වන සිතෙහි යෙදෙන අකුශල චෛතසික කවරහු ද?
- විචිකිච්ඡා සහගත සිතෙහි යෙදෙන අකුශල චෛතසික කවරහු ද?